Tiêu đề 03 - Phan Nguyễn Bảo Ngọc - Hoàn thiện trình tự, thủ tục tố tụng dân sự nhằm đảm bảo giải quyết tranh chấp thương mại hiệu quả cho doanh nghiệp tại Việt Nam.docx ✅

HOÀN THIỆN TRÌNH TỰ, THỦ TỤC TỐ TỤNG DÂN SỰ NHẰM ĐẢM BẢO GIẢI QUYẾT TRANH CHẤP THƯƠNG MẠI HIỆU QUẢ CHO DOANH NGHIỆP TẠI VIỆT NAM Thạc sĩ Phan Nguyễn Bảo Ngọc Giảng viên khoa Luật Dân sự - Đại học Luật TP Hồ Chí Minh Tóm tắt Trong bối cảnh hội nhập kinh tế quốc tế sâu rộng, một hệ thống pháp luật tố tụng dân sự hiệu quả đóng vai trò nền tảng vững chắc cho sự ổn định của môi trường kinh doanh, là yếu tố then chốt để thu hút đầu tư trong nước và nước ngoài, đồng thời thúc đẩy tăng trưởng kinh tế bền vững. Chính phủ Việt Nam đã và đang thể hiện cam kết mạnh mẽ trong việc cải thiện môi trường kinh doanh, nâng cao năng lực cạnh tranh quốc gia. Các văn bản chỉ đạo quan trọng như Nghị quyết số 19/2017/NQ-CP của Chính phủ và đặc biệt là Nghị quyết số 68-NQ/TW của Bộ Chính trị (ban hành vào tháng 5/2025) về phát triển kinh tế tư nhân đã đặt ra những mục tiêu cụ thể và đầy tham vọng. Nghị quyết 68- NQ/TW định hướng cắt giảm ít nhất 30% thời gian, chi phí và thủ tục kinh doanh vào năm 2025. Điều này không chỉ là một mục tiêu cải cách hành chính đơn thuần mà còn là một mệnh lệnh kinh tế chiến lược. Việc giải quyết tranh chấp thương mại một cách nhanh chóng, công bằng và hiệu quả sẽ trực tiếp góp phần vào việc đạt được các mục tiêu này. Bài tham luận nhằm phân tích thực trạng, chỉ ra những hạn chế và bất cập của trình tự, thủ tục tố tụng dân sự hiện hành trong việc giải quyết tranh chấp thương mại tại Việt Nam. Trên cơ sở đánh giá chuyên sâu các vấn đề tồn tại, đồng thời tham khảo kinh nghiệm quốc tế tác giả sẽ đề xuất các giải pháp toàn diện và khả thi nhằm hoàn thiện hệ thống pháp luật và nâng cao hiệu quả thực tiễn áp dụng, từ đó đảm bảo giải quyết tranh chấp hiệu quả hơn cho doanh nghiệp. Từ khóa: hoàn thiện, tố tụng dân sự, tranh chấp thương mại In the context of deep international economic integration, an effective civil procedure law system serves as a solid foundation for ensuring stability in the business environment. It is a key factor in attracting both domestic and foreign investment while fostering sustainable economic growth. The Government of Vietnam has been demonstrating a strong commitment to improving the business environment and enhancing national competitiveness. Important policy documents, such as Government Resolution No. 19/2017/NQ-CP and, in particular, Politburo Resolution No. 68-NQ/TW (issued in May 2025) on private sector development, have set forth concrete and
ambitious goals. Resolution 68-NQ/TW outlines a target of reducing at least 30% of the time, costs, and administrative procedures for businesses by 2025. This is not merely a goal of administrative reform but also a strategic economic imperative. The swift, fair, and effective resolution of commercial disputes will directly contribute to achieving these objectives. This paper seeks to analyze the current situation, identify limitations and shortcomings of the existing civil procedure in resolving commercial disputes in Vietnam. Based on an in-depth assessment of the prevailing issues, and with reference to international experiences, the author will propose comprehensive and feasible solutions to improve the legal system and enhance its practical effectiveness, thereby ensuring more efficient dispute resolution for enterprises. Keywords: reform, civil procedure, commercial disputes 1. Tổng quan về trình tự, thủ tục giải quyết tranh chấp thương mại tại Việt Nam Để hiểu rõ về trình tự, thủ tục giải quyết tranh chấp thương mại, cần nắm vững khái niệm và cách phân loại các loại tranh chấp này theo quy định của pháp luật Việt Nam. Theo Điều 3 Luật Thương mại năm 2005, "Hoạt động thương mại là hoạt động nhằm mục đích sinh lợi, bao gồm mua bán hàng hóa, cung ứng dịch vụ, đầu tư, xúc tiến thương mại và các hoạt động nhằm mục đích sinh lợi khác". Khái niệm "kinh doanh" cũng được Luật Doanh nghiệp năm 2020 quy định là "việc thực hiện liên tục một, một số hoặc tất cả công đoạn của quá trình từ đầu tư, sản xuất đến tiêu thụ sản phẩm hoặc cung ứng dịch vụ trên thị trường nhằm mục đích tìm kiếm lợi nhuận". Những định nghĩa này là cơ sở để xác định bản chất thương mại của các hoạt động phát sinh tranh chấp. Pháp luật Việt Nam phân loại tranh chấp thành nhiều loại, trong đó có tranh chấp kinh doanh, thương mại và tranh chấp dân sự. Khoản 1 Điều 30 Bộ luật Tố tụng dân sự (sau đây gọi tắt là BLTTDS) năm 2015 quy định các tranh chấp phát sinh trong hoạt động kinh doanh, thương mại giữa cá nhân, tổ chức có đăng ký kinh doanh với nhau và đều có mục đích lợi nhuận thuộc thẩm quyền giải quyết của Tòa án. Các tranh chấp phổ biến hiện nay thuộc nhóm này bao gồm tranh chấp về hợp đồng mua bán hàng hóa, dịch vụ, đại diện, đại lý, gia công, đấu giá, cho thuê hàng hóa, giám định. Ngoài ra, Điều 30 BLTTDS năm 2015 còn bao gồm các tranh chấp về quyền sở hữu trí tuệ, chuyển giao công nghệ giữa các chủ thể có mục đích lợi nhuận, và các tranh chấp nội bộ công ty (giữa công ty với các thành viên, người quản lý, hoặc giữa các thành viên với nhau liên quan đến việc thành lập, hoạt động, giải thể, sáp nhập, hợp nhất, chia, tách, bàn giao tài sản của công ty, chuyển đổi hình thức).

Một trong những bất cập lớn nhất là khó khăn trong việc nhận diện chính xác tranh chấp thương mại, đặc biệt là những tranh chấp có yếu tố nước ngoài. Điều 30 BLTTDS năm 2015 quy định tranh chấp thương mại phải có mục đích lợi nhuận giữa các cá nhân, tổ chức có đăng ký kinh doanh. Tuy nhiên, pháp luật hiện hành thiếu văn bản hướng dẫn rõ ràng, chi tiết về việc xác định yếu tố lợi nhuận là tiền đề giải quyết tranh chấp. Điều này dẫn đến sự không thống nhất trong cách hiểu và áp dụng pháp luật, gây khó khăn cho Tòa án trong việc phân biệt quan hệ kinh doanh và dân sự, từ đó có thể áp dụng sai luật nội dung và kéo dài thời gian giải quyết vụ án. 4 Ngoài ra, việc tiếp cận tranh chấp dựa trên lĩnh vực hoạt động (như sở hữu trí tuệ, doanh nghiệp) mà thiếu tường minh về bản chất thương mại dễ gây nhầm lẫn. Một tranh chấp dù mang bản chất thương mại nhưng có thể bị giải quyết như một vụ án dân sự đơn thuần, bỏ qua sự điều chỉnh của các văn bản pháp luật chuyên ngành như Luật Thương mại. Sự khác biệt trong cách nhận diện "yếu tố nước ngoài" giữa BLTTDS năm 2015 và Bộ luật Dân sự năm 2015 cũng tạo ra rào cản. Trong khi Bộ luật Dân sự đề cập đến "cá nhân, pháp nhân nước ngoài", BLTTDS lại sử dụng cụm từ "cá nhân, cơ quan, tổ chức nước ngoài". Sự chênh lệch này gây khó khăn trong việc nhận diện cùng một đối tượng, một nội dung, dẫn đến sự thiếu đồng bộ trong hệ thống pháp luật. Thêm vào đó, việc xác định "cư trú, làm ăn, sinh sống lâu dài" của cá nhân nước ngoài theo Điều 469 BLTTDS năm 2015 chưa định lượng thời gian hay có hướng dẫn thi hành cụ thể, gây phức tạp trong thực tế. Tương tự, việc xác định quan hệ dân sự có yếu tố nước ngoài đòi hỏi phải đầy đủ quá trình "xác lập, thay đổi, thực hiện" tại nước ngoài hay chỉ cần một trong các tiêu chí này là đủ vẫn chưa rõ ràng, gây khó khăn cho các bên trong việc lựa chọn Tòa án và cho Tòa án trong quá trình thụ lý đơn khởi kiện. Những vướng mắc này tạp nên sự không đảm bảo chắc chắn cho doanh nghiệp, đặc biệt là các doanh nghiệp có hoạt động kinh doanh quốc tế. 2.2. Bất cập về xung đột thẩm quyền, thời gian và chi phí giải quyết tranh chấp tại Tòa án Thứ nhất, tình trạng xung đột thẩm quyền xét xử cũng thường xuyên xảy ra trong tư pháp quốc tế, khi Tòa án ở các quốc gia khác nhau đều tuyên bố quyền xét xử cho cùng một vụ việc và áp dụng pháp luật sở tại đối với tranh chấp. Điều này dẫn đến việc hình thành những bản án không nhất quán, ảnh hưởng nghiêm trọng đến quyền và nghĩa 4 Sĩ Thành - Thái Dương, “Thẩm quyền giải quyết tranh chấp thương mại có yếu tố nước ngoài - bất cập và một số kiến nghị”, https://phaply.net.vn/tham-quyen-giai-quyet-tranh-chap-thuong-mai-co-yeu-to-nuoc-ngoai-bat-cap-va- mot-so-kien-nghi-a258199.html, truy cập ngày 20/08/2025.