Tiêu đề Chương IV Thuật ngữ y học và dịch thuật.docx ✅

Keywords: medical terminology; medical translation; specialised translation; medical abbreviations and acronyms; eponyms. 1. Lời nói đầu Dịch thuật chuyên ngành là thành phần quan trọng trong dịch thuật học. Trong dịch thuật  chuyên ngành, dịch thuật y học đóng một vai trò quan trọng và được bàn luận khá nhiều trong lĩnh vực dịch thuật Anh-Việt và Việt-Anh (Vương Thị Thu Minh (12); Phạm Thị Minh Chiên (4); Nguyễn Phước Vĩnh Cố (9)) và nổi bật nhất trong lĩnh vực nghiên cứu này có công trình “Dịch Thuật Văn Bản Khoa Học” của Lưu Trọng Tuấn (7). Tuy nhiên, việc học tiếng Anh y học tại các trường y và và vai trò dịch thuật y học tại các trường đại học ngoại ngữ ở Việt nam khá mờ nhạt. Chính vì vậy, trong bài báo này, chúng tôi phân tích các thuật ngữ y học, dùng kiến thức về gốc từ, hậu tố, tiền tố và các đặc trưng của ngôn ngữ y học như từ phổ thông mang nghĩa chuyên ngành, từ viết tắt, từ đồng nghĩa, ghép nhân danh, đồng thời cung cấp một số phương thức  gợi ý để dịch thuật ngữ y học. Chúng tôi hy vọng nghiên cứu này sẽ góp một phần nhỏ cho dịch thuật nói chung và dịch chuyên ngành y nói riêng. 2.Thuật ngữ có nguồn gốc Hy lạp và La tinh Theo Alison [2], gần ¾ thuật ngữ y học tiếng Anh có nguồn gốc từ tiếng Hy lạp và La tinh cổ mà các gốc từ (roots) vốn là cơ sở của từ Hy lạp/La tinh đó. Có thể nhận thấy một số gốc từ Hy lạp và La tinh ở các bộ phận cơ thể như “ophthalm-” [hy lạp]/“ocul-” [la tinh] (eye: mắt); “mast-” [hy lạp]/ “mamm”- [la tinh] (breast: vú); “thorac-” [hy lạp]/“pect-” [la tinh] (chest: ngực); “phleb-” [hy lạp]/“ven-” [la tinh] (vein: tĩnh mạch); “oophor-” [hy lạp]/“ovar-” [la tinh] (ovary: buồng trứng), v.v. Ưu điểm đầu tiên dễ nhận thấy của hệ thuật ngữ này là do thuộc về tiếng Hy lạp và La tinh cổ nên không thay đổi (xưa viết như thế nào nay viết như thế ấy); hơn nữa lại được sử dụng phổ biến trong cộng đồng y học trên thế giới nên được xem như ngôn ngữ “quốc tế”. Kế đến, theo các nhà nghiên cứu thuật ngữ tiếng Anh y học, nếu người học/đọc/dịch tiếng Anh y học biết nghĩa của từng bộ phận nhỏ hơn thì có thể ra suy diễn ra được nghĩa của một thuật ngữ. Ví dụ thuật ngữ y học như carditis (viêm tim), cardialgia (đau vùng tim), cardiocele (thoát vị tim), cardiodynia (đau vùng tim), cardiopathy (bệnh tim), cardiophobia (chứng sợ mắc bệnh tim), cardioplegia (làm liệt tim)… đều có gốc từ cardi– (heart: tim) và các hậu tố chỉ bệnh tật hay triệu chứng như –itis (viêm), –algia (đau, sự khó chịu), –cele (thoát vị, lồi), –dynia (đau, sự khó chịu), –phobia (nỗi sợ), –plegia (đột quỵ, liệt). Các thuật ngữ khác liên quan đến hệ tim mạch như cardiotomy (thủ thuật mở tim), cardiectomy (th/th cắt bỏ tâm vị), cardiorrhaphy (th/th khâu tim), cardiocentesis (th/th chọc tim), cardioplasty (th/th tạo hình thực quản/tâm vị), cardioscopy (phép soi tim)… cũng có gốc từ cardio– (tim/tâm vị) và các hậu tố chỉ phương thức phẫu
thuật như –tomy (rạch, mở, cắt), –ectomy (cắt bỏ, lấy đi), –rrhaphy (khâu), –centesis (chọc, dò), –scopy (soi)…Ở một vài trường hợp, cần tra từ điển y học để hiểu nghĩa đầy đủ của một thuật ngữ. Ví dụ thuật ngữ ankyloglossia, nếu phân tích từ,  tiền tố ankyl có nghĩa là cong và  gốc từ gloss(o) có nghĩa là cái lưỡi nhưng trong từ điển y học, từ này có nghĩa là “chứng cứng lưỡi” (tongue- tied). Đáng lưu ý một số hậu tố tính từ như “ic”, “ac”, “ar” khi kết hợp với các gốc từ các hệ như “hepat(o)”, “cardi(o)” cho ra các tính từ như “hepatic”, “cardiac” … thì các tính từ chỉ cơ thể có nguồn gốc Hy lạp/La tinh này được giới y học ưa thích hơn. Thay vì nói “disease of the liver”, “heart attack”, các bác sĩ ưa dùng “hepatic disease”, “cardiac attack”, v.v. Sau đây là một số tính từ chỉ cơ thể có nguồn gốc Hy lạp/La tinh thường gặp: hepatic and renal impairment (rối loạn thận và gan), duodenal ulcer (loét tá tràng), cervical cancer (ung thư cổ tử cung), coronary patient (bệnh nhân mạch vành) haemorrhagic fever (sốt xuất huyết), v.v. 3. Từ phổ thông mang nghĩa chuyên ngành Một trong những đặc trưng của ngôn ngữ chuyên ngành nói chung và ngôn ngữ y khoa nói riêng là các thuật ngữ mang nghĩa chuyên ngành được mượn từ ngôn ngữ phổ thông. Nếu ở ngôn ngữ pháp lý có các thuật ngữ được mượn từ ngôn ngữ phổ thông như maintenance (tiền chu cấp), consideration (tiền/điều khoản bồi hoàn), title (quyền đối với sở hữu tài sản), shall (có bổn phận/có nghĩa vụ) và ngôn ngữ du lịch là carrier (hãng vận tải chở hành khách), package trong package tour (tour trọn gói), baggage trong baggage reclaim (nơi trả hàng hóa) … thì ở ngôn ngữ y khoa có các thuật ngữ như chief/present complaint(lý do nhập viện/khai bệnh), history trong cụm từ past medical history (tiền sử bệnh), và trong history of the present illness (bệnh sử), incompetent cervix/cervica l insufficiency (bất túc cổ tử cung/tử cung không đậu thai), mitral incompetence/insufficiency (hở van hai lá)tricuspid incompetence (hở van ba lá), colonic irrigation (súc ruột), drug tolerance (lờn thuốc/quen với thuốc) tính từ tender thường có nghĩa “âu yếm, dịu dàng”nhưng ở ngữ cảnh y học lại có nghĩa “rờ/chạm vào thấy đau như “My leg is still very tender where it was bruised”. Từ “culture” theo nghĩa thông thường là “văn hóa” nhưng trong ngữ cảnh y học lại có nghĩa “ nuôi cấy một nhóm vi khuẩn để phục vụ cho nghiên cứu y tế và khoa học” như “a culture of cholera germs” (sự cấy vi trùng bệnh tả), “a culture of cells from the tumour” (sự cấy tế bào từ các mô), “stool/sputum culture” (sự cấy phân/đờm.), v.v. Có thể dẫn chứng thêm một số ví dụ ở hệ tiết niệu-sinh dục mượn ở ngôn ngữ phổ thông như frequency (tiểu nhiều lần), urgency (tiểu gấp, mắc tiểu), dribbing (tiểu lắt nhắt, đái nhỏ giọt), hesitancy (không tiểu được)… 4. Từ viết tắt (abbreviations and acronyms)