CÂN BẰNG GIỮA PHÒNG, CHỐNG TỘI PHẠM KINH TẾ VÀ BẢO VỆ QUYỀN TỰ DO KINH DOANH TRONG PHÁP LUẬT HÌNH SỰ CỦA MỘT SỐ QUỐC GIA TRÊN THẾ GIỚI VÀ KHUYẾN NGHỊ CHO VIỆT NAM TS. GV. Chu Văn Hùng, Khoa Luật, Trường Đại học Tôn Đức Thắng. E-mail:
[email protected] Tóm tắt: Bài viết tập trung phân tích thách thức trong việc thiết lập sự cân bằng giữa yêu cầu phòng, chống tội phạm kinh tế và bảo đảm quyền tự do kinh doanh trong bối cảnh chuyển đổi số và hội nhập quốc tế. Trên cơ sở Hiến pháp năm 2013, tác giả nhấn mạnh nguyên tắc “ultima ratio”, theo đó chế tài hình sự chỉ được áp dụng như biện pháp cuối cùng khi các công cụ pháp lý khác không còn hiệu quả. Thông qua so sánh các mô hình pháp lý của Đức, Vương quốc Anh, Hoa Kỳ, Trung Quốc và Singapore, nghiên cứu chỉ ra rằng các quốc gia này đã kết hợp nhiều công cụ pháp lý như giới hạn định lượng, cơ chế tín nhiệm tuân thủ (compliance credit), thỏa thuận hoãn hoặc không truy tố (DPA/NPA), biện pháp thu hồi tài sản và cơ chế giám sát độc lập, qua đó vừa bảo đảm hiệu quả răn đe, vừa duy trì môi trường kinh doanh ổn định. Từ những phân tích trên, tác giả đề xuất năm tiêu chí cần thiết cho Việt Nam: (i) xác định và phân hóa yếu tố lỗi; (ii) thiết lập giới hạn định lượng phù hợp; (iii) bảo đảm nguyên tắc “ne bis in idem”; (iv) gắn kết biện pháp khắc phục, bồi thường với hình phạt; và (v) tăng cường tính dự đoán rủi ro và an toàn pháp lý. Trên cơ sở đó, bài viết khuyến nghị hoàn thiện Bộ luật Hình sự, xây dựng cơ chế tín nhiệm tuân thủ và khoan hồng, phân định rạch ròi trách nhiệm hành chính và hình sự, ban hành hướng dẫn liên ngành và tăng cường cơ chế thu hồi tài sản, nhằm vừa bảo vệ trật tự quản lý kinh tế, vừa thúc đẩy sự phát triển bền vững của khu vực kinh tế tư nhân. Keywords: tội phạm kinh tế; tự do kinh doanh; ultima ratio; hành chính hóa; tuân thủ doanh nghiệp; DPA/NPA; failure to prevent; cấu thành tội phạm; bảo đảm pháp quyền; Việt Nam. BALANCING ECONOMIC CRIME PREVENTION AND BUSINESS FREEDOM PROTECTION IN CRIMINAL LAW SYSTEMS OF SELECTED COUNTRIES: LESSONS AND RECOMMENDATIONS FOR VIETNAM PhD., Lecturer Chu Van Hung Faculty of Law, Ton Duc Thang University E-mail:
[email protected] Abstract: The article focuses on analyzing the challenges of establishing a balance between the need to prevent and combat economic crime and the guarantee of the right to freedom of business in the context of digital transformation and international integration. On the basis of the 2013 Constitution, the author emphasizes
the principle of ultima ratio, under which criminal sanctions should only be applied as the last resort when other legal instruments are no longer effective. By comparing the legal models of Germany, the United Kingdom, the United States, China, and Singapore, the study demonstrates that these jurisdictions combine various legal tools such as quantitative thresholds, compliance credit mechanisms, deferred or non- prosecution agreements (DPA/NPA), asset recovery measures, and independent supervision mechanisms, thereby ensuring both deterrent effectiveness and a stable business environment. From this analysis, the author proposes five essential criteria for Vietnam: (i) identifying and differentiating the element of fault; (ii) establishing appropriate quantitative thresholds; (iii) ensuring the principle of ne bis in idem; (iv) linking remedial and compensatory measures with penalties; and (v) strengthening risk predictability and legal certainty. On this basis, the article recommends improving the Criminal Code, developing compliance credit and leniency mechanisms, clearly delineating administrative and criminal liability, issuing inter-agency guidelines, and enhancing asset recovery mechanisms, thereby both safeguarding economic governance order and promoting the sustainable development of the private sector. Keywords: economic crime; business freedom; ultima ratio; administrativization; corporate compliance; DPA/NPA; failure to prevent; constituent thresholds; legal rights protection; Vietnam. 1. Đặt vấn đề Trong bối cảnh chuyển đổi số và hội nhập kinh tế quốc tế ngày càng sâu rộng, cùng với sự phát triển mạnh mẽ của khu vực kinh tế tư nhân, Việt Nam đang phải đối diện với những thách thức to lớn trong lĩnh vực lập pháp và thực tiễn áp dụng pháp luật hình sự, trong đó Nhà nước cần kiên quyết phòng ngừa và đấu tranh với các hình thức tội phạm kinh tế ngày càng tinh vi, phức tạp, có nguy cơ xâm hại nghiêm trọng đến an ninh quốc gia và trật tự quản lý kinh tế, cũng như niềm tin của nhà đầu tư trong và ngoài nước. Mặt khác, theo quan điểm của tác giả, Nhà nước đồng thời phải bảo đảm quyền tự do kinh doanh được ghi nhận tại Điều 33 theo Hiến pháp năm 2013 1 là một quyền cơ bản của công dân, cụ thể là: “Mọi người có quyền tự do kinh doanh trong những ngành nghề mà pháp luật không cấm”. Xuất pháp từ hai yêu cầu trên, thách thức cốt lõi trong trường hợp này, theo tác giả, chính là việc xác định được điểm cân bằng tối ưu giữa chức năng trừng phạt, răn đe của luật hình sự đối với yêu cầu khuyến khích đổi mới và bảo đảm hoạt động kinh doanh hợp pháp, nhằm tránh tình trạng “hình sự hóa” các tranh chấp dân sự (thương mại) thông thường, đồng thời không bỏ lọt các hành vi thực sự mang tính chất tội phạm. Khoảng trống trong nghiên cứu học thuật và thực tiễn áp dụng, theo tác giả, thể hiện rõ ở việc thiếu hệ thống tiêu chí thống nhất để phân định ranh giới giữa trách nhiệm hình sự (TNHS), dân sự và hành chính trong lĩnh vực kinh tế. Nhiều doanh nghiệp và cá nhân kinh doanh vẫn phải đối diện với rủi ro pháp lý do những bất cập trong việc xác định tiêu chuẩn lỗi, ngưỡng thiệt hại liên quan đến cấu thành tội phạm, cũng như do sự thiếu vắng chế định “tín nhiệm tuân thủ” 2 (compliance credit) vốn đã 1 Quốc hội. (2013). Hiến pháp nước Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam năm 2013. Hà Nội 2 U.S. Department of Justice & U.S. Securities and Exchange Commission. (2020, July). A Resource guide to the U.S. Foreign Corrupt Practices Act (2nd ed.). https://www.justice.gov/criminal/criminal- fraud/file/1292051/dl?inline=
English