Tiêu đề A 275.1_LICH SU GIAO HOI VIET NAM 2 - NGUYEN VAN TRINH.pdf ✅

1 CHÖÔNG HAI GIAÙO HOÄI THIEÂN CHUÙA GIAÙO HOÄI VIEÄT NAM ÑÖÔÏC HÌNH THAØNH. DOØNG TEÂN TRUYEÀN GIAÙO TREÂN ÑAÁT VIEÄT. Lm Aug. Nguen Van Trinh THÔØI GIAN TÖØ 1615 ÑEÁN 1664 (Ghi chuù : phaàn naøy chuùng toâi hoaøn toaøn laøm vieäc treân taøi lieäu cuûa Linh muïc Ñoã Quang Chính, döïa treân caùc baûn cheùp tay cuõng nhö caùc baøi hoïc cha ñaõ daïy ñaây ñoù trong caùc doøng. Vì ích lôïi cuûa Giaùo Hoäi Vieät Nam, chuùng con xin chaân thaønh caùm ôn cha.) Nhöõng ngöôøi truyeàn giaùo ôû Vieät Nam tröôùc khi Doøng Teân ñeán, ñaõ khoâng thaønh coâng. Moät maët, hoï khoâng chuù taâm coi Vieät nam nhö laø nôi truyeàn giaùo thöïc söï cuûa hoï. Nôi maø ngöôøi AÂu Chaâu nhaém tôùi laø AÁn Ñoä, Trung Quoác, Nhaät Baûn, sau ñoù môùi tôùi Camphuchia. Cuõng khoâng laáy laøm laï gì, vì luùc ñoù Vieät Nam ta beù quùa, ñaát ñai chæ môùi tôùi Phuù Yeân. Theâm vaøo ñoù, chieán tranh baát taän. Caùc thöông gia khoâng nhaèm tôùi, neân cuõng khoâng coù taøu buoân theo vaøo. Neáu coù nhöõng cuoäc truyeàn ñaïo, thì chæ laø nhöõng cuoäc truyeàn ñaïo qua ñöôøng
2 cuûa caùc nhaø truyeàn giaùo treân con ñöôøng di chuyeån qua laïi giöõa Campuchia vaø Trung Quoác. Thöù ñeán, caùc cuoäc truyeàn giaùo tröôùc thaát baïi, vì khoâng chuù taâm, neân khoâng coù qui hoaïch, coù nhaân söï vaø cuõng khoâng coù phöông phaùp. Doøng Teân môû moät khuùc ngoaëc môùi cho cuoäc truyeàn giaùo taïi Vieät Nam. Chuùng ta laáy moác thôøi gian töø 1615 laø naêm phaùi ñoaøn doøng Teân ñaàu tieân ñeán Vieät Nam, cho ñeán naêm 1664, laø naêm Hoäi Thöøa Sai Paris baét ñaàu coù ngöôøi ñaàu tieân chính thöùc coù maët ôû Ñaøng Trong. Thöïc söï Doøng Teân vaãn tieáp tuïc truyeàn giaùo treân ñaát Vieät cho ñeán naêm 1773 laø naêm giaûi theå doøng. Chæ 50 naêm (1615-1664), nhöng doøng Teân ñaõ ñaët ñöôïc neàn taûng cho giaùo hoäi Vieät Nam. Lyù do thaønh coâng laø hoï haï quyeát taâm choïn Vieät Nam laø ñòa ñieåm truyeàn giaùo; thöù ñeán, vì quyeát taâm, neân ñaõ coù qui hoaïch cho nhaân söï vaø ñoàng thôøi hoï ñaõ tìm ra phöông phaùp ñeå ñem ñaïo ñeán vôùi ngöôøi daân. Trong chöông naøy, chuùng ta seõ nhìn qua cuoäc truyeàn giaùo cuûa doøng Teân treân ñaát Vieät, cuøng vôùi cuoäc ñaáu tranh cuûa hoï cho nghi thöùc AÙ chaâu, cuõng nhö nhöõng ñoùng goùp cuûa hoï vaøo neàn vaên hoùa Vieät Nam, nhaát laø chöõ quoác ngöõ. A. BOÁI CAÛNH GIEÂSU-HÖÕU (Jeùsuist - caùc tu só hoaëc linh muïc Doøng Teân) khoâng phaûi laø nhöõng ngöôøi AÂu Chaâu ñaàu tieân ñeán Vieät Nam. Trieàu ñình Ñaøng Trong, cuõng nhö Ñaøng Ngoaøi ñaõ tieáp xuùc raát nhieàu phaùi ñoaøn thöông maïi cuûa AÂu Chaâu. Chuùng ta phaûi nhìn laïi nhöõng cuoäc tieáp xuùc naøy. a- Vieäc giao thöông vôùi ngöôøi AÂu Chaâu Alexandre de Rhodes coù ghi :“Chuùa Ñaøng Ngoaøi taán coâng chuùa Ñaøng Trong, nhö toâi seõ noùi sau, ba laàn ñem quaân
3 ñi ñaùnh nhöng ñeàu thaát baïi. Chuùa lieàn caàu cöùu vôùi thöông gia ngöôøi Hoøa Lan chieám ñoùng beán taøu Java Caû, goïi laø Jaquetra hay Taân Hoøa Lan. Chuùa phaùi ngöôøi ñem leã vaät tôùi xin cung caáp cho maáy chieác taøu troøn cuûa hoï, ñeå nhôø ñoù chuùa quyeát ñònh phaù huûy haïm ñoäi ngöôøi Ñaøng Trong. Ngöôøi Hoaø Lan nhaän lôøi ngay vì bieát laø ñeå taán coâng chuùa Ñaøng Trong ñaõ coâng khai töø maáy naêm nay töï xöng thuø ñòch vôùi nöôùc mình” (Lòch Söû VQÑT,Ñaïi Keát,1994,tr.12). Alexandre cuõng vieát :“Chuùa vôøi toâi vaøo thuyeàn ñeå chæ daãn cho chuùa bieát ñoàng hoà duøng vaøo vieäc gì vaø ñoàng hoà caùt söû duïng theá naøo...Chuùa laáy laøm thích thuù vaø chuùa baûo toâi, neáu toâi muoán ôû ñaây hai naêm vôùi chuùa, chuùa vui loøng tieáp toâi nhieàu laàn nöõa” (Haønh trình, sñd, tr.71) Trong thôøi noäi chieán, troïng taâm cuûa caùc chuùa Trònh-Nguyeãn laø vaán ñeà quaân söï. Troïng taâm cuûa caùc thöông gia AÂu Chaâu laø thöông maïi, laø kinh teá. Troïng taâm cuûa caùc giaùo só laø ñaïo, laø truyeàn ñaïo. Caùi khoù cho caùc nhaø truyeàn ñaïo naèm ôû choã, hoï laø ngöôøi AÂu Chaâu, neân thöôøng bò ñoàng hoùa vôùi caùc thöông nhaân. Ñieåm naøy cuõng ñuùng thoâi, vì nhöõng luùc gaëp baét bôù, caùc giaùo só cuõng ñaõ hoaït ñoäng toân giaùo döôùi loát thöông nhaân, hay laø nhaân vieân cho caùc coâng ty Ñoâng AÁn cuûa Anh, cuûa Phaùp, cuûa Boà...Troïng taâm cuûa caùc chuùa laø quaân söï, neân vieäc giao thöông vôùi ngöôøi AÂu Chaâu cuõng ñaët naëng treân vaán ñeà naøy, coù nghóa laø vieäc giao thöông seõ toát ñeïp, neáu ngöôøi AÂu naøo ñoù tröïc tieáp giuùp chuùa ñeå tieâu dieät ñoái thuû, baèng caùch tham gia tröïc tieáp vaøo traän chieán vôùi binh ñoäi, chieán thuyeàn ; hoaëc giaùn tieáp baèng caùch baùn suùng oáng, khí giôùi, hay hoã trôï tinh thaàn baèng caùch tìm ñoàng minh...Neáu vieäc tieáp söùc veà quaân söï naøy toát ñeïp vaø thaønh coâng, thì söï buoân baùn cuûa ngöôøi AÂu, seõ deã daøng treân ñaát chuùa; ngöôïc laïi, hoï seõ khoù tìm ñaát soáng. Moät ñieåm thöù hai cuõng vì lyù do quaân söï. Caùc chuùa ñeàu sôï
4 ngöôøi ngoaïi quoác giaû maïo thöông nhaân ñeå do thaùm. Neân trieàu naøo cuõng chæ cho pheùp hoï tuï hoïp taïi nhöõng nôi nhaát ñònh, goïi laø “baïc dòch tröôøng”, ñeå buoân baùn vaø caám hoï ñeán kinh ñoâ. Tình traïng laïi caøng teä hôn, khi chuùa nghi ngôø caùc ngöôøi AÂu chaâu giuùp cho phe ñòch. Vieäc truyeàn ñaïo cuõng bò aûnh höôûng raát nhieàu vaøo vaán ñeà quaân söï naøy. Laáy tæ duï, luùc linh muïc Buzomi ñeán truyeàn giaùo ôû xöù chuùa Nguyeãn Hoaøng vaøo naêm 1615. Maõi lo cuûng coá binh löïc ñeå choáng hoï Trònh, chuùa Nguyeãn khoâng ñeå yù ñeán vaán ñeà toân giaùo : caùc linh muïc töï do truyeàn ñaïo, laïi coøn ñöôïc kính neå nöõa. Luùc ñoù Jean de la Croix giuùp chuùa ñuùc suùng. Chuùa laïi muoán lieân laïc vôùi Boà ñeå coù suùng oáng, ñaïn döôïc. Söï coù maët cuûa caùc linh muïc naøy ôû ñaát chuùa laø moät söï baûo ñaûm, ñeå caùc taøu buoân trôû laïi, vaø khi caàn thieát, chuùa coù theå söû duïng caùc ngaøi laøm trung gian ñieàu ñình. Sau naøy, cuoäc baùch haïi leân xuoáng cuõng döïa vaøo nhòp giao thöông naøy thoâi. Naêm 1602, Nguyeãn Hoaøng laäp dinh Quaûng Nam ôû gaàn Hoäi An, maø ngöôøi AÂu chaâu goïi laø Faifo. Giaùo só Christiforo Borri ñaõ cö truù taïi Hoäi An, taû thaønh phoá naøy :“Thaønh Phoá roäng raõi, neân coù theå nhaän ra hai khu vöïc, moät khu vöïa do ngöôøi Trung Hoa ôû; khu vöïc kia thì ngöôøi Nhaät Baûn ôû. Moãi khu vöïc ñaët rieâng ngöôøi khu tröôûng vaø y theo phong tuïc vaø taäp quaùn rieâng maø sinh soáng... Ngöôøi Trung Hoa vaø ngöôøi Nhaät laø nhöõng thöông nhaân chuû yeáu cuûa chôï phieân naøy. Naêm naøo cuõng môû ra vaø keùo daøi trong 4 thaùng. Ngöôøi Nhaät thöôøng ñem laïi 4,5 vaïn neùn baïc; ngöôøi Trung Hoa thì ñi moät thöù thuyeàn buoàm ñem laïi nhieàu tô luïa toát vaø saûn vaät ñaëc bieät cuûa hoï. Do chôï naøy, quoác vöông thu ñöôïc soá tieàn thueá lôùn; toaøn quoác cuõng ñöôïc nhieàu lôïi ích.” Hoäi An ñöôïc chieám ñòa vò aáy vì Quaûng Nam laø traán giaøu nhaát trong xöù. Phaàn nhieàu saûn vaät quùi, ñeàu do ñaát aáy saûn xuaát. Laïi ôû gaàn