Tiêu đề 5. 2025-2026 HUYẾT SẮC TỐ.docx ✅

Bài 5 RỐI LOẠN HÌNH THÀNH VÀ TỔNG HỢP HUYẾT SẮC TỐ MỤC TIÊU HỌC TẬP Sau khi học xong bài này sinh viên có khả năng: 1. Trình bày được sự hình thành huyết sắc tố bình thường ở thời kỳ phôi thai và trưởng thành 2. Giải thích được cơ chế gây ra các rối loạn trong quá trình hình thành huyết sắc tố 3. Trình bày được một số phương pháp phân tích thành phần huyết sắc tố. NỘI DUNG HỌC TẬP 1. SỰ HÌNH THÀNH VÀ TỔNG HỢP HEMOGLOBIN 1.1. Cấu trúc hemoglobin Hemoglobin là đại phân tử có 4 dưới đơn vị. Mỗi dưới đơn vị gồm hai phần là hem và globin. Các dưới đơn vị liên kết với nhau bằng liên kết yếu: liên kết ion và liên kết hydro tạo nên cấụ trúc bậc 4 của phân tử hemoglobin - Hem là một sắc tố chứa sắt hóa trị +2, chiếm 4% trọng lượng của huyết sắc tố. Mỗi nhân hem sẽ kết hợp với 1 chuỗi globin. - Globin là một protein được tổng hợp dựa trên khuôn mẫu gen globin. Có nhiều loại globin thuộc hai họ, mỗi họ có số lượng và trình tự acid amin đặc trưng: Họ α: gồm các chuỗi α và ξ (zeta) Họ không α: gồm các chuỗi β, δ, γ, ε Các chuỗi này cấu tạo đặc trưng để tạo nên hình khối, phân tích chi tiết có 4 mức độ cấu trúc:  Cấu trúc bậc 1: các acid amin liên kết với nhau bằng liên kết peptid  Cấu trúc bậc 2: sự xoắn vòng của các chuỗi bậc 1  Cấu trúc bậc 3: sự gấp khúc của chuỗi globin đã xoắn thành 8 đoạn không trên cùng một mặt phẳng và tạo ra hốc không phân cực để chứa hem
2  Cấu trúc bậc 4: 4 dưới đơn vị kết hợp nhau tạo thành đại phân tử hemoglobin theo nguyên tắc giống nhau từng đôi một, trong đó một đôi thuộc họ α và một đôi thuộc họ không α. 1.2. Sự hình thành hemoglobin 1.2.1. Tổng hợp globin Mỗi loại globin là sản phẩm của một gen, nên cũng có 2 họ gen globin đó là họ gen α và họ gen không α. - Họ gen α: gồm gen α và gen ξ nằm trên cánh ngắn nhiễm sắc thể (NST) 16. Trên 1 NST có 2 gen α và 1 gen ξ, ngoài ra có rất nhiều gen giả α (có cấu trúc giống gen α mà nay chưa biết chức năng) như vậy một người bình thường có 4 gen α và 2 gen ξ. - Họ gen không α gồm các gen β, gen δ, gen Aγ, gen Gγ và gen ε, các gen này nằm trên cánh ngắn NST 11. Gen Aγ và Gγ giống nhau gần hoàn toàn, chỉ trừ codon thứ 136 ở Aγ là mã hoá acid amin alanin, thứ 136 ở Gγ là mã hoá acid amin glycin. Hình 5.1. Sự phân bố các gen globin trên NST Bình thường mọi cơ thể đều có đủ các gen globin trên nhưng tuỳ từng giai đoạn phát triển từ khi hình thành phôi mà có các gen khác nhau hoạt động để tạo nên các loại huyết sắc tố (hình 5.1).

4 2. RỐI LOẠN TỔNG HỢP HEMOGLOBIN Quá trình tổng hợp gen globin ở người trưởng thành chủ yếu là gen α và gen β. Các gen globin bị đột biến gây ra bệnh hemoglobin di truyền (bệnh huyết sắc tố). Có loại đột biến gây ngừng hẳn hoặc làm chậm quá trình tổng hợp chuỗi globin, nhưng cũng có loại đột biến làm tổng hợp những chuỗi khác với bình thường. 2.1. Rối loạn giảm hoặc mất khả năng tổng hợp chuỗi globin (bệnh tan máu bẩm sinh - thalassemia) Việt Nam thuộc vùng có tỷ lệ bệnh và mang gen thalassemia cao trên thế giới. Đặc biệt là vùng núi cao và dân tộc ít người. Ước tính hiện nay ở Việt Nam có khoảng 9-10 triệu người mang gen bệnh, với trên 20000 bệnh nhân thalassemia cần điều trị và mỗi năm ước tính có thêm 2000 trẻ sơ sinh bị bệnh thalassemia. 2.1.1. α-thalassemia Gen α nằm trên NST 16. Ở người bình thường mỗi NST 16 có 2 gen α. Như vậy có 4 gen α trên 2 NST. Tùy theo số gen bị mất hay bất hoạt mà có các dạng α- thalassemia khác nhau. Đột biến làm mất khả năng tổng hợp chuỗi α của 1 NST gọi là α o -thalassemia. Đột biến làm giảm tổng hợp chuỗi α gọi là α + -thalassemia. Có khoảng 50 đột biến gen α. Do đó có thể có các kiểu tổ hợp ở người thalassemia: Đồng hợp tử: α°/ α° Thal Đồng hợp tử: α + / α + Thal Dị hợp tử α°: α°/α Thal Dị hợp tử α + : α + / α Thal Dị hợp tử α°, α + : α°/α + Thal Bệnh α-thalassemia được chia thành các thể theo mức độ bệnh: - Bệnh hemoglobin Bart’s: cấu tạo phân tử là γ 4, 100% chết trước hoặc ngay sau khi đẻ. Do ở bào thai bình thường huyết sắc tố chủ yếu là Hb F gồm 2 chuỗi α và 2 chuỗi γ. Khi mất cả 4 gen α cơ thể không tổng hợp được chuỗi α nên 4 chuỗi γ trùng hợp (γ 4 tạo Hb Bart’s. Huyết sắc tố Bart’s có ái lực cao với oxy nên không thể nhả oxy cho tổ chức do vậy gây thiếu oxy và tử vong. - Bệnh hemoglobin H (HbH): chỉ còn 1 gen α hoạt động (do mất đoạn hoặc đột biến làm ngừng tổng hợp ở 3 gen). - α Thalassemia thể nhẹ: mất hai gen α - α Thalassemia thể ẩn: chỉ mất một gen α.