Tiêu đề A 014_Lịch sử triết học_SOCRATE.pdf ✅

Socrate 1. CUOÄC ÑÔØI TRAI TREÛ CUÛA SOCRATE Caùi cheát cuûa Socrate rôi vaøo naêm 399 truôùc Chuùa giaùng sinh, vaø nhö Platon cho bieát, luùc töø traàn oâng ñaõ 70 tuoåi hoaëc hôn, vaäy oâng phaûi sinh vaøo khoaûng naêm 470 Chuùa Giaùng Sinh . Oâng laø con cuûa Sophroniscus vaø Phaenarete thuoäc boä toäc Antiochid, thuoäc saéc daân Alopecae. Coù ngöôøi ñaõ noùi raèng cha cuûa oâng laø thôï laøm ñaù, nhöng A.E. Taylor, cuøng vôùi Burnet cho raèng ñoùlaø söï hieåu laàm trong cuoán Ruthyphro coù khoâi haøi naèm ñeán Daedalus laø toå tieân cuûa Socrate. Duø sao, hình nhö Socrate ñaõ khoâng theo ngheà cuûa cha, caû nhoùm caùc böùc töôïng thaàn Myõ nöõ treân thaønh Akropolis, veà sau ñöôïc cho laø cuûa Socrate, ñöôïc caùc nhaø khaûo coå gaùn cho moät ñieâu khaéc gia tröôùc thôøi cuûa oâng nöõa. Tuy nhieân, Socrate khoâng theå xuaát thaân töø moät gia ñình ngheøo heøn laém, nhö chuùng ta thaáy, veà sau oâng laø moät ngöôøi lính vuõ khí naëng ñöôïc trang bò ñaày ñuû , vaø oâng phaûi coù höôûng taøi saûn môùi coù khaû naêng ñaûm nhieäm vieäc naøy. Phaenarete, meï cuûa Socrate, ñöôïc moâ taû trong Theaetetus laø moät ngöôøi laøm ngheà hoä sinh, nhöng duø baø coù laøm ngheà ñoù ñi nöõa, thì cuõng khoâng neân hieåu laø moät baø muï chuyeân nghieäp theo nghóa thôøi nay, nhö Taylor cho thaáy. Nhö vaäy, thôøi trai treû cuûa Socrate nhaèm vaøo thôøi kyø thaønh phoá Athens huy hoaøng nôû roä. Ngöôøi Ba tö bò ñaùnh baïi ôû Plataca naêm 479 vaø Acschylus soaïn ra vôû bi kòch Persac naêm 472: Soplocles vaø Euripides luùc baáy giôø coøn laø hai chuù beù con. Hôn nöõa, Athens luùc aáy ñaõ coù neàn taûng vöõng chaéc laø moät ñeá quoác haøng haûi. Trong cuoán Symposium (Böõa Tieäc) cuûa Platon, Alcibiades moâ taû Socrate troâng gioáng nhö moät Satyr hoaëc Silenus (vò thaàn coù chaân
6 deâ, coù söøng, coù ñuoâi, loâng laù ñaày mình), coøn Aristophanes noùi raèng oâng ñi laïch baïch nhö moät con chim le-le vaø thoâ keäch vôùi caùi thoùi quen lieác troøn ñoâi maét. Nhö chuùng ta cuõng bieát raèng oâng coù moät thaân hình vaïm vôõ vaø coù söùc chòu ñöïng deûo dai. Khi thaønh ngöôøi lôùn, oâng aên maëc muøa ñoâng khoâng khaùc gì muøa heø, vaø vaãn giöõ thoùi quen ñi chaân khoâng, thaäm chí trong moät chieán dòch quaân söï muøa ñoâng. Maëc duø raát tieát ñoä trong vieäc aên uoáng, oâng vaãn coù theå uoáng röôïu thaät nhieàu maø vaãn khoâng say. Töø luùc trai treû trôû ñi, oâng laø ngöôøi tieáp nhaän nhöõng söù ñieäp hoaëc lôøi caûnh caùo coù tính caùch ngaên caám töø “tieáng goïi” hoaëc “daáu hieäu” hoaëc daimon (vò thaàn) huyeàn bí cuûa oâng. Cuoán Symposium cho chuùng ta bieát nhöõng côn ñaõng trí daøi cuûa oâng, coù moät côn keùo daøi suoát moät ngaøy ñeâm - vaø trong moät cuoäc haønh quaân. Giaùo sö Taylor muoán giaûi thích caùc côn ñaõng trí naøy laø nhöõng côn xuaát thaàn, nhöng coù leõ ñuùng hôn: nhöõng côn ñaõng trí keùo daøi naøy phaùt xuaát töø söï taäp trung taâm trí caêng thaúng vaøo moät vaán ñeà naøo ñoù, moät hieän töôïng khoâng hö tröôøng moät soá tö töôûng gia khaùc, maëc duø khoâng ñeán cao ñoä nhö theá. Xem ra chính söï keùo daøi cuûa nhöõng côn “xuaát thaàn” ñöôïc noùi ñeán trong Symposium chöùng minh raèng ñoù khoâng phaûi laø moät côn ngaát trí thaät söï theo nghóa toân giaùo huyeàn bí, duø moät côn ñaõng trí daøi nhö theá coù theå laø ngoaïi leä. Khi Socrate môùi ngoaøi 20 tuoåi, tö töôûng cuûa oâng, nhö chuùng ta ñaõ thaáy, coù khuynh höôùng rôøi boû nhöõng suy luaän veà vuõ truï cuûa tröôøng phaùi IONIE ñeå höôùng veà chính con ngöôøi cuûa oâng, nhöng coù theå caàm chaéc raèng Socrate ñaõ baét ñaàu baèng caùch nghieân cöùu caùc hoïc thuyeát veà vuõ truï cuûa phöông Ñoâng vaø phöông Taây nôi caùc trieát thuyeát cuûa Archelaus, Diogenes thaønh Apollonia, Empedocles vaø caùc trieát gia khaùc. Ñang luùng tuùng vôùi söï baát ñoàng cuûa nhieàu trieát thuyeát khaùc nhau thì Socrate nhaän ñöôïc moät aùnh saùng baát thaàn töø ñoaïn vaên trong ñoù Anaxagoras noùi Trí Tueä laø caên nguyeân cuûa moïi
7 qui luaät vaø traät töï töï nhieân. Hí höûng vôùi ñoaïn vaên naøy, Socrate baét ñaàu nghieân cöùu Anaxagoras, mong raèng oâng naøy seõ giaûi thích Trí Tueä taùc ñoäng leân vuõ truï nhö theá naøo maø saép ñaët moïi vaät theo traät töï toát ñeïp nhaát. Ñieåu oâng ñaõ thöïc söï tìm ñöôïc laø Anaxagoras chæ ñöa Trí Tueä vaøo ñeå coù ñöôïc söï vaän haønh theo chieàu côn loác xoaùy. Söï thaát voïng naøy ñaët Socrate vaøo tuyeán truy tìm rieâng cuûa oâng, rôøi boû Trieát Hoïc Töï Nhieân xem ra chaúng ñöa tôùi ñaâu, ngoaïi tröø söï mô hoà vaø nhöõng quan nieäm ñoái khaùng nhau. A.E. Taylor ñoaùn raèng luùc Archelaus töø traàn, nhaát ñònh Socrate laø ngöôøi keá nhieäm oâng. Oâng cuûng coá luaän ñieåm naøy baèng caùch nhôø ñeán vôû haøi kòch “Nhöõng ñaùm maây” cuûa Aristophanes, trong ñoù Socrate vaø caùc ñoàng minh cuûa oâng ñöôïc moâ taû laø say meâ caùc khoa hoïc töï nhieân vaø theo hoïc-thuyeát-khí cuûa Diogenes thaønh Apollonia. Do ñoù, neáu Taylor ñoaùn ñuùng, vieäc Socrate phuû nhaän mình ñaõ töøng nhaän “ñoà ñeä” coù nghiaõ raèng oâng ñaõ khoâng nhaän hoïc- troø-coù-traû-tieàn. Oâng ñaõ coù nhöõng “Baïn ñoàng haønh” chöù khoâng heà coù nhöõng “hoïc troø”. Ñeå chöùng minh ngöôïc laïi, coù theå vieän daãn: trong cuoán Apology, Socrate tuyeân boá roõ: “Hôõi daân thaønh Athens, caùi chaân lyù ñôn giaûn ñoù laø, vôùi caùc suy luaän vaät lyù thì toâi chaúng coù gì maø laøm caû”. Ñuùng raèng, theo Apology, Socrate noùi oâng ñaõ thoâi khoâng suy luaän veà vuõ truï nöõa laâu roài, vaø lôøi leõ cuûa oâng khoâng nhaát thieát aùm chæ raèng oâng chaúng bao giôø laøm chuyeän ñoù. Quaû vaäy, chuùng ta bieát laø thaät söï oâng coù laøm ñaáy; nhöng ñoái vôùi toâi, toaøn boä gioïng vaên naøy xem ra baùc boû yù kieán cho raèng oâng ñaõ töøng laøm ngöôøi ñöùng ñaàu coâng khai cuûa moät tröôøng phaùi chuyeân suy luaän loaïi naøy. Nhöõng gì ñöôïc noùi trong Apology chaéc chaén khoâng chöùng minh (theo nghóa heïp) raèng Socrate khoâng phaûi laø ngöôøi caàm ñaáu moät tröôøng phaùi nhö theá tröôùc khi oâng “caûi hoùa”, nhöng baûo raèng oâng chaúng heà chieám moät vò trí nhö theá, coù veû ñoù laø moät loái giaûi thích töï nhieân.
8 Söï “caûi hoùa” ñöa ñeán cho trieát gia luaân lyù Socrate söï thay ñoåi döùt khoaùt hình nhö do söï coá thôøi danh Delphic Oracle. Chaerephon, moät ngöôøi baïn ñöôïc Socrate aùi moä, hoûi Ocrale xem coùngöôøi naøo coøn soáng maø khoân ngoan hôn Socrate khoâng, vaø ñöôïc traû lôøi laø “khoâng”. Ñieàu naøy khieán Socrate suy nghó vaø oâng ñi ñeán keát luaän raèng vò thaàn muoán noùi raèng oâng laø ngöôøi khoân ngoan nhaát vì oâng nhaän bieát söï ngu doát cuûa chính oâng. Theá roài oâng caûm nhaän ñöôïc söù meänh cuûa mình laø ñi tìm chaân lyù kieân ñònh vaø chaéc chaén, söï khoân ngoan ñích thöïc, vaø daønh ñöôïc söï giuùp ñôõ cuûa baát cöù ngöôøi naøo seõ nghe lôøi oâng. Caâu chuyeän Oracle coù laï luøng ñeán ñaâu ñi nöõa, chaéc noù ñaõ thöïc söï xaûy ra, bôûi vaø chaéc khoâng phaûi Platon bòa ñaët ra roài gaùn cho Socrate ñaõ noùi ra trong moät cuoäc ñoái thoaïi coù yù ñöa ra moät yù nghóa lòch söû cho vuï aùn Socrate, nhaát laø cuoán Apology xuaát hieän raát sôùm vaø nhieàu ngöôøi bieát caâu chuyeän naøy luùc aáy vaãn coøn soáng. Cuoäc hoân nhaân cuûa Socrate vôùi Xanthippe ñöôïc bieát ñeán nhieàu nhaát vì nhöõng giai thoaïi veà taùnh neát chua ngoa cuûa baø, ñieàu naøy coù theå ñuùng hoaëc khoâng ñuùng. Chaéc chaén nhöõng maåu chuyeän naøy khoù ñöôïc xaùc minh qua böùc tranh baø vôï cuûa Socrate ñöôïc minh hoïa trong cuoán Phaedo. Cuoäc hoân nhaân naøy chaéc nhaèm vaøo thaäp nieân ñaàu cuûa cuoäc chieán Peleponnese. Socrate ñaõ toû ra duõng caûm trong traän vaây haõm thaønh Potidae naêm 431/ 430, vaø luùc daân thaønh Athens bò daân thaønh Boestia ñaùnh baïi naêm 424. OÂng cuõng tham gia traän ñaùnh ngoaøi thaønh Amphipolis naêm 422. 2. VAÁN ÑEÀ SOCRATE Vaán ñeà Socrate laø vaán ñeà xaùc ñònh ñuùng vieäc giaûng daïy trieát hoïc cuûa oâng laø gì. Ñaëc tính cuûa caùc nguoàn taøi lieäu chuùng ta coù : caùc taùc phaåm vieát veà Socrate cuûa Xenophon (Memorabilia) vaø Symposium (caùc ñoái thoaïi) cuûa Platon, nhöõng tuyeân boá khaùc nhau