Tiêu đề Хорижий мамлакатлар фуқаролик ҳуқуқининг асосий институтлари. Имомов Н., Бабажанова Д. 2018..pdf ✅

ЎЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ АДЛИЯ ВАЗИРЛИГИ ТОШКЕНТ ДАВЛАТ ЮРИДИК УНИВЕРСИТЕТИ Н.Ф.Имомов, Д.И.Бабажанова ХОРИЖИЙ МАМЛАКАТЛАР ФУҚАРОЛИК ҲУҚУҚИ: УМУМИЙ ТАВСИФ (АЙРИМ МАМЛАКАТЛАР МИСОЛИДА) ИЛМИЙ-ОММАБОП РИСОЛА ТОШКЕНТ – 2018
2 Тошкент давлат юридик университети Илмий-услубий кенгашининг 2016 йил 27 апрелдаги 8-сонли мажлис баённома билан чоп этишга тавсия этилган. УДК: 347(041) (575.1) Имомов Н., Бабажанова Д. Хорижий мамлакатлар фуқаролик ҳуқуқининг асосий институтлари (айрим мамлакатлар мисолида). – Т.: ТДЮУ, 2018. 52 бет. Тақризчи: ю.ф.н., доц. Б.Р.Топилдиев. Рисолада ривожланган хорижий мамлакатларнинг фуқаролик ҳуқуқининг умумий тавсифи ёритилган. Муаллифлар АҚШ, Буюк Британия, Франция, Германия каби давлатлар билан бирга Япония, Хитой, Корея, Малайзия каби Осиё давлатларининг фуқаролик ҳуқуқ соҳасининг ўзига хос жиҳатлари, тизими, қонунчилигига оид умумий ва дастлабки ҳуқуқий тасаввурни уйғотадиган тушунчаларни изоҳлашга ҳаракат қилади. Рисола юриспруденция соҳаси мутахассислари, ўқитувчилар, талабалар ва хорижий мамлакатлар ҳуқуқ соҳаларига қизиқувчи кенг китобхонлар оммасига мўлжалланган. © Имомов Н., Бабажанова Д. © Тошкент давлат юридик университети.
3 КИРИШ Ўзбекистоннинг бугунги ривожланиш даражасида хорижий мамлакатлар билан ҳар томонлама манфаатли ҳамкорлик алоқаларини йўлга қўйиш муҳим аҳамият касб этади. Турли мамлакатлар билан иқтисодий ҳамкорлик қилиш, хорижий мамлакатлар фуқаролари ва тадбиркорлик субъектлари билан шартномавий муносабатларга киришишда эса ўша давлатлар қонунчилиги, ҳуқуқ тизими тўғрисида билим ва ҳуқуқий тасаввурларга эга бўлиш шахсларнинг ҳуқуқ ва манфаатларини таъминлашда алоҳида ўрин тутади. Қолаверса, глобаллашув шароитида трансчегаравий иқтисодий муносабатларнинг кенгайиб бораётганлиги, турли давлатларнинг тадбиркорлик тузилмалари ўз инвестицияларини хорижий мамлакатларга киритаётганлиги ҳамда трансмиллий корпорациялар фаолиятининг кенгайиб бораётганлиги ҳуқуқшунос мутахассис, шу жумладан тадбиркорлик фаолияти субъектларининг хорижий мамлакатлар фуқаролик ҳуқуқи тўғрисида тушунча ва билимларга эга бўлишларини тақозо этади. Шунингдек, жисмоний шахс (фуқаро)лар ҳам мулкий ёки шахсий номулкий муносабатлар орқали хорижий мамлакатлар билан боғланган ҳолатларда, ҳам шу давлатнинг ашёвий-ҳуқуқий, мажбурий-ҳуқуқий ҳамда интеллектуал мулк ва ворислик ҳуқуқи тўғрисида тушунчага эга бўлса, бу ҳолат унинг учун фойдадан холи бўлмайди. Шу сабабли “Хорижий мамлакатлар фуқаролик ҳуқуқи: умумий тавсиф” деб номланган ушбу илмий-оммабоп рисолада бир қатор ривожланган давлатлар АҚШ, Англия, Германия, Франция, Япония, Хитой, Жанубий Корея, Малайзия каби давлатларнинг фуқаролик ҳуқуқига умумий тавсиф берилади ҳамда айрим ўринларда Ўзбекистон қонунчилиги билан қиёсланади.
4 АМЕРИКА ҚЎШМА ШТАТЛАРИ. Англияда шаклланган прецедент ҳуқуқ тизими кейинчалик Америкада татбиқ этилиб, АҚШнинг фуқаролик ва савдо ҳуқуқининг асосини белгилади. Бундай тадбиқ этилиш нафақат ҳуқуқ нормалари ва институтларни тушуниш ва мазмунини белгилашда, балки ҳозирги кунга қадар сақланиб келаётган суд прецеденти усулини қуллаш билан белгиланади. I. Прецедент ҳуқуқи АҚШ фуқаролиқ ҳуқуқининг ягона манбаи ҳисобланмайди. Англиядаги каби кўплаб институтлар (айниқса, тадбиркорлик фаолияти билан боғлиқ институтлар) алоҳида қонуний тартиб билан тартибга солинади. АҚШнинг фуқаролик ҳуқуқи соҳасидаги қонуний тартиби деярли штатларнинг ваколатлари билан белгиланади. Фақат патент ҳуқуқи, товар белгиси, муаллифлик ҳуқуқи, хўжалик юритувчи субъектларнинг ночорлиги ва халқаро савдо билан боғлиқ масалаларнинг ҳал бўлиши Федерациянинг ваколатига киритилган. АҚШнинг бир нечта шталари ўзининг Фуқаролик кодексига эга. Улар ўз мазмунида умумий ҳуқуққа (common law) тегишли бўлган кодификация нормаларини ифодалайди ва унинг умумий концепцияларига асосланган. Улар ичида 1873 йилда қабул қилинган Калифорниянинг Фуқаролик кодекси диққатга сазовор дейиш мумкин, чунончи, у бошқа штатларнинг фуқаролик кодексларининг асосини белгилаб берган. Франция ҳуқуқи таъсири остида шаклланган Луизиана штатининг фуқаролик ҳуқуқи ҳам алоҳида ўринни эгаллайди. Бу ҳолат Луизиана штатининг кўп йиллар давомида Франциянинг колонияси бўлиб келгани билан белгиланади. Ҳозирги кунга қадар бу штатда 1825 йили қабул қилинган Наполеон кодексининг амалий нусҳаси ҳисобланган Фуқаролик кодекси амал қилиб келмоқда. Аксарият штатларда фуқаролик кодекслари мавжуд бўлмаса хам, фуқаролик ҳуқуқининг айрим институтлари алоҳида қонунлар билан тартибга солинади, масалан, корпоорациялар, ширкатлар, мол-мулкни ишончли бошқарув каби қонунлар. АҚШ фуқаролик-ҳуқуқий нормаларининг шаклланишида Нью- Йорк штатининг қонунчилиги катта аҳамият касб этган. Айнан шу штатда бошқалардан илгари катта корхоналарнинг эҳтиёжларига мослаштириш мақсадида фуқаролик ва савдо ҳуқуқида йирик ислоҳотлар амалга оширилган. Кейинчалик ушбу штатда қабул қилинган нормалар бошқа штатлар томонидан қабул қилиниб, ягона савдо кодексининг қабул қилинишига асос яратган.
5 Хорижий доктринада мулк ҳуқуқининг турли конструкцияларни классификация қилишнинг ягона универсиал асоси белгиланмаган. Шу билан бирга, прецедентларга йўналтирилган инглиз умумий ҳуқуқини қабул қилган АҚШда мулкчилик муносабатлар гарчи Конституция даражасида назарда тутилсада (АҚШ Конституциясига V, XIV қўшимчалар), бироқ унинг ривожланиши ва кенг ифодаланиши алоҳида штатларнинг қонунчилиги ва суд қарорларида мустаҳкамланган. Қолаверса, фуқаролик ҳуқуқи назарияси нуқтаи назаридан америка мулк ҳуқуқи моделининг асосида ушбу ҳуқуқнинг субъектив таркиби масаласи ётади. АҚШ мулк ҳуқуқи моделининг тузулишини оддий ва мураккаб тузилишли турларга ажратиш мумкин. Оддий ёки соддалаштирилган модел “битта ашёга – битта тўла ҳуқуқли мулкдор” тамойилига асосланади. Бу конструкцияда мазкур ашёга у ёки бу даражада боғлиқ бўлган ҳар қандай бошқа шахслар “бошқа ҳуқуқли” шахслар ҳисобланади ва ашёнинг мулкдори ўзининг эгалик қилиш, фойдаланиш ва тасарруф этишга доир ваколатларини якка ўзи амалга оширади. Шу маънода мулк ҳуқуқи мутлақ тус (fee simple absolute) касб этади. Мулк ҳуқуқининг мураккаб конструкциялари эса ерга нисбатан эгалик қилиш ҳамда умумий мулкка нисбатан эгалик қилишда кўзга ташланади ва ашёга нисбатан ҳар бир эганинг ҳуқуқлари тақсимоти ва уларнинг узаро нисбатида ифодаланади1 . Америка Қўшма Штатларида қитъа ҳуқуқ тизимига оид давлатлар фуқаролик қонунчилигидан фарқли равишда етказилган зарарни қоплаш масаласида, хусусан, фуқаролик ҳуқуқбузарлик тушунчасини аниқлашда якдил ва умумий мезонлар мавжуд эмас. Ҳолбуки, кўпгина вазиятларда фуқаролик-ҳуқуқий муносабатлар доирасидан ташқарида бўлган ҳуқубузарликлар учун деликт институти татбиқ этилиш ҳолатлари АҚШ ва Англия ҳуқуқида учрайди. Масалан, алдаш, тил бириктириш, бўҳтон, эгалик ҳуқуқини бузиш (trespass) лар АҚШ фуқаролик қонунчилигида деликт ҳисобланади. Фуқаролик ҳуқуқбузарлик (torts)нинг эса умумий жиҳатлари ва у ёки бу хатти-ҳаракатни фуқаролик ҳуқубузарлик деб эътироф этиш мезонлари ҳали ишлаб чиқилмаганлиги билан характерланади. Шу сабабли ушбу давлатлар фуқаролик қонунчилигидаги деликт муносабатлари ҳар бир ҳолат учун турлича талқин этилади2 . 1 Тягай Е.Д.Модели права собственностив современном праве США // Вестник РУДН, серия Юридические науки. 2009. – No .4. – С. 41, 42-45. 2 Залесский В.В. Основные институты гражданского права зарубежных стран. – М.: Норма,1999. – С. 326-328.