Title 34 इनाम आणि वतन जमिनी N.pdf ✅

डॉ. संजय क ं डेटकर, उपजजल् हाजिकारी इनाम आजि वतन जजमनी Page 1 ईनाम-वतन जजमनी • 'ईनाम' म् हिजे जमीन महसूल वसूल करण् याचा राज् य सरकारचा हक् क, पूिणत: ककंवा अंशत: अन् य व् यक् तीकडे स् वािीन के लेला असिे. 'ईनामदार' म् हिजे ज् या व् यक् तीला जमीन ककं वा गाव प्रदान के लेला आहे अशी व् यक् ती, ज् याच् याकडे पूिणत: ककंवा अंशत: जमीन महसूल वसूल करण् याचा हक् क प्राप् त झाला आहे. ʻईनाम जमीनʼ म्हिजेराजकीय अथवा अन्य कामाच्या मोबदला म्हिून शासनानाने प्रदान केलेली जमीन. • ʻवतनʼ वतन हा मूळचा अरबी शब्द आहेज् याचा अथण स्वदेश ककंवा जन्मभूमी. वतन म् हिजेवतनदाराने ददलेल् या सेवेचा मोबदला म् हिून ददलेलेईनाम. (Inam in lieu of services render by watandar) ʻवतनदारʼ: गावाकररता ककंवा देशाकररता करत असलेल्या कतणव्याबद्दल अशा व्यक्तीला उपजीजवकेसाठी वंशपरंपरेने चालिारे उत्पन्न जमळते ते म्हिजे वतन होय. वतन िारि करिाराला वतनदार म्हटले गेले. ईनामदार, जहाजगरदार, मनसबदार, सरंजामदार हे या एकाच संकल्पनेत मोडतात. वतनदार हे राजा आजि जनता यामिील द वा असत. वतनदारीचे दोन प्रम ख प्रकार आढळतात : राजाला हवी असेल तेव्हा लष्करी ककंवा इतर मदत देण्याच्या अटीवर जी वतने ददली जातात, ती सरंजामशाही वतने. आजि गावकामगारांना गावकीकडून (गावसभा) ग्रामव्यवस्थेच्या जवजशष्ट कामासाठी जमळतात ती वतने. प वीच् या काळी राजाची चाकरी करिार् या व् यक् तींना ककंवा जनतेची कामे करिार् या व् यक् तींना, राजांकडून जजमनीची मूळ ककंमत न घेता, त् यांच् या चाकरीबद् दल बक्षीस म् हिून जजमनी ददल् या जात असत. अशा जजमनी चाकरी करेपयंत वंशपरंपरागतररत् या त् याच मूळ व् यक् तीच् या क ट ंबातील व् यक् तींनी वारसाहक् काने कसावी असे अपेजक्षत होते. त् याम ळे अशा जजमनींच् या हस् तांतरिावर जनबंि होते. • 'द माला जमीन' म् हिजे 'शासनाने महसूल माफ ककं वा कमी करुन जवजशष् ट कामांसाठी प्रदान केलेल् या जजमनी'. अशा जजमनींना 'ईनाम जजमनी' स ध् दा म् हितात. गाव नम ना तीनमध्येशेतीसाठी आजि जबनशेतीसाठी उपयोगात आिल् या जािार् या सवण (सरंजाम/देवस्थान ईनाम) द माला जजमनींच् या महसूलाची नोंद केली जाते. सन १८६० ते१८६२ या दरम्यान ‘ईनाम कजमशन’ नेचौकशी करून १. पाटील २. क लकिी (गावाचा रोखपाल), ३. स तार ४. लोहार ५. चांभार ६ .क ंभार ७. न्हावी ८ .परीट ९. जोशी (ब्राम्हि) १०. ग रव (िमणग रु) ११. सोनार १२. महार या बारा बल तेदारांनाही इनामाची सनद प्रदान केली होती. जब्रटीश सरकारनेईनाम/वतनाचेतीन वगणके लेहोते. १. सरकार उपयोगी वतन: यात पाटील, राव, खोत, गावडा, गावकर, नाईक, क लकिी, पांड्या, कर्िणक, चौग ला इत्यादी वतनेहोती. २. रयत उपयोगी वतन: यात जोशी, ग रव, जंगम, काझी, स तार, लोहार, चांभार इत्यादी वतनेहोती.
डॉ. संजय क ं डेटकर, उपजजल् हाजिकारी इनाम आजि वतन जजमनी Page 2 ३. सरकार व रयत यांना जनरुपयोगी (प्रासंजगक उपयोगी) वतने: सोनार, शशंपी, तेली, माळी, तांबोळी, गवंडी, कसार इत्यादी वतनेहोती. पूवी ईनाम/वतनाचेखालील सात प्रकार अजस् तत् वात होते: १. ईनाम वगण-१: सरंजाम, जहागीर व इतर तत्सम राजकीय कामाच्या मोबदला म्हिून ददलेली ईनाम जमीन. २. ईनाम वगण-२: जात ईनाम-एखाद्या व्यक्तीनेके लेल्या भूषिावह कामजगरीबद्दल ददलेली ईनाम जमीन. ३. ईनाम वगण-३: देवस्थान ईनाम- देवदेवता ककंवा अन्य िार्मणक स्थळांच्या व्यवस्थेसाठी ददलेली ईनाम जमीन.  देवस् थान ईनाम वगण ३ च् या जजमनींचे दोन प्रम ख प्रकार आहेत. (१) ग्रँट ऑफ रेव् हेन् यू: या प्रकारच् या जजमनीचे देवस् थानच् या नावे हस् तांतरि झालेले नस न देवस् थानला फक् त अशा जजमनीचा जमीन महसूल घेण् याचा अजिकार होता. या जजमनींना शेतसार् यामध् ये सवलत ददलेली असली तरी 'ज डी' वसूल के ली जात असे. 'ज डी'चा दर शेतसार् याच् या २५% असे. अशा जजमनी ग्रँट ऑफ रेव् हेन् यू ककंवा रेव् हेन् यूग्रँटच् या होत् या. अशा जजमनीवर देवस् थानचा मालकी हक् क नसे परंत देवस् थानला गावातील जमीन महसात न खचण वजा जाता उवणरीत महसूल जमळण् याचा हक् क असे. (२) ग्रँट ऑफ सॉईल: पूवीचे राजे ककंवा संस् थाजनकांनी ज् या जजमनी देवस् थानाला, त् या जजमनीशी संलग् न दगड, िोंडे, तृि, पाषाि, नदी, नाले, गवत, झाडे-झ डपे यांच् या हक् कासह, संपूिण मालकी हक् काने प्रदान केल् या होत् या, याम ळे अशा जजमनींवर राजाला त् या जजमनीच् या शेतसार् यावर कोितीही ज डी द् यावी लागत नव् हती, अशा जजमनींवरील सवण हक् क देवस् थानचे होते. अशा जजमनींना ग्रँट ऑफ सॉईल ककंवा सॉईल ग्रँट म् हितात. काही देवस् थानांना संपूिण गावे सॉईल ग्रँट म् हिून प्रदान के लेली आहेत. अशा जजमनीवर देवस् थानचा मालकी हक् क असे. ४. ईनाम वगण- ४: देशपांडे/देशम ख/क लकिी वतन ५. ईनाम वगण- ५: परगािा ककंवा गावची जमाबंदी, जहशेब, वसूल, शासकीय कामकाज व व्यवस्था पाहिेच्या कामजगरीचा मोबदला म्हिून ददलेलेवतन ६. ईनाम वगण ६-अ: रयत उपयोगी सेवेचा मोबदला म्हिून ददलेलेवतन ७. ईनाम वगण ६-ब: सरकार उपयोगी सेवेचा मोबदला म्हिून ददलेलेवतन (महार, रामोशी वतन) या वतन जजमनी, सरंजाम व ईनाम कायद्यातील तरतूदी व सनदेतील अटींना अिीन राहून उपभोगण्याचा हक्क होता. जब्ररटश राजवटीत, अंदाजे १९२१ च् या स मारास, सारा माफीने ददलेल् या सवण ईनाम आजि वतन जजमनींच् या सजवस् तर नोंदी बॉम् बे लँड रेन् हेन् यू कोड १८७९, कलम ५३ च् या तरत दीन् वये ठेवलेल् या 'लँड ऍजलनेशन रजजस् टर' मध् ये केलेल् या आहेत. महाराष् र जमीन महसूल अजिजनयम, कलम ७५ अन् वये जजल्हा ककंवा ताल क्याच्या रठकािी, महाराष् र जमीन महसूल (द माला जजमनींची नोंदिी प स् तक) जनयम, १९६७ अन् वये एक नोंदवही ठेवलेली असते. त् यात जजल् ् यातील सवण ईनाम/वतन जजमनींची नोंद करण् यात येते. गाव पातळीवर ‘द माला जमीन’ ची नोंद तलाठी यांच्याकडील गाव नम ना ३ मध्येअसते. 'सनद' उपलब् ि नसेल तर 'लँड ऍजलनेशन रजजस् टर' मिील नोंद मालकी हक् काचा प रावा म् हिून ग्रा् य िरली जाते.
डॉ. संजय क ं डेटकर, उपजजल् हाजिकारी इनाम आजि वतन जजमनी Page 3 वरील सवण वतनाच् या बाबतीत, वतने खालसा झाल् यानंतर ठराजवक म दतीत मूळ वतनदारांना त् यांच् या जजमनी त् यांच् या नावे करुन देण् याची संिी देण् यात आली होती. मूळ वतनदार ककंवा तो मयत झाला असल् यास त् याचे वारस, कब् जेहक् काची रक् कम भरण् यासाठी पात्र होते. वतने खालसा करण् याच् या कायदयाखाली अशी कब् जेहक् काची रक् कम भरण् याचा अंजतम ददनांक प्रत् येक जवभागात वेगवेगळा होता. ज् या प्रकरिात जमीनदार, वतन जमीन िारि करीत असेल आजि व् यक् तीशः वापराम ळे त् याला जमीन प्रदान करिे आवश् यक असेल तेव् हा जमीन महसूल आकारिीच् या २६ पट ककंवा ३२ पट रक् कम वसूल करण् यात आली. ज् या प्रकरिात जमीन िारक वतन जमीन पूनणप्रदानासाठी पात्र असेल आजि ज् याचा अशा जजमनीवर कायम क ळ म् हिून अजिकार असेल त् या िारकाने कब् जेहक् काची ककं मत म् हिून तो वतनदाराला देत असलेल् या रक् कमेच् या ६ पट रक् कम भरून घेण् याची तरतूद करण् यात आली. कब् जेहक् काची ककं मत वतनदार, कायम कूळ यांचेकडून हफ्तत् याने वसूल करण् याची तरतूदही करण् यात आली. ज् या रठकािी कोितेही वतनदार व् यक् तीशः जमीन कसत होते आजि परगािा आजि क लकिी वतन जमीन त् यांच् या ताब् यात असेल तर कब् जेहक् काची रक् कम, महसूल आकारिीच् या ६ ककंवा १२ पट वसूल करण् यात आली आजि अशी जमीन त् यांना नजवन अजवभाज् य शतीवर प्रदान करण् यात आली. सदर जजमनींच् या हस् तांतरिास आजि वाटपास परवानगीजशवाय प्रजतबंि घालण् यात आला. सध् या सरंजाम, देवस् थान आजि संकीिण ईनाम वगळता अन्य ईनामेजवजवि जनमूणलन कायद्यान्वयेजवजशष्ठ तारखेपासून खालसा करून ईनामदारांचेवंशपरंपरागत हक्क नष्ट करण्यात आलेआहेत. या जवजवि जनमूणलन कायद्यान्वये, जवजशष्ठ तारखेपासून फे रफार नोंदवून गाव नम ना सात-बारा सदरी कब्जेदार म्हिून सरकार नाव व रेघेखाली ईनामदाराचेनाव नमूद के लेगेले. जवजशष्ठ तारखेपयंत कब्जेहक्काची जवजशष्ठ रक्कम शासकीय जतजोरीत भरण्याची तरतूद करण्यात आली. अशी रक्कम शासकीय जतजोरीत भरल्यानंतर ती जमीन ररग्रँट आदेशान्वयेजनयंत्रीत सत्ताप्रकारानेईनामदारांच्या नावानेदेण्यात आली. जनयंत्रीत सत्ताप्रकाराची अट ठराजवक नजरािा रक्कम भरून कमी करण्याची तरतूदस ध्दा करण्यात आली. अशी जमीन शेती व्यजतररक्त अन्य कारिासाठी वापरिेची झाल्यास बाजार भावाच्या ५०% रक्कम शासकीय जतजोरीत भरण्याची तरतूद करण् यात आली आहे.  ईनाम/वतन कायद् यातील स िारिा: सन १९५० व त् यानंतर जवजवि तारखा व वषाणत सवणच ईनाम व वतने खालसा/रद् द करण् यात आली. महाराष् र शासनाने, महाराष्ट्र अजिजनयम क्रमांक- २१/२००२, ददनांक ०६/०५/२००२आजि ददनांक ९.५.२००८ रोजीच् या राजपत्रान् वये, • म ंबई परगिा व क ळकिी वतने नाहीशी करण् या बाबत अजिजनयम १९५० • म ंबई (समाजास उपय क् त) सेवा इनामे रद्द करिे बाबत अजिजनयम १९५३ • म ंबई जवलीन प्रदेश दकरकोळ द माला वजहवाटी नाहीशा करिेबाबत अजिजनयम, १९५५ • म ंबई गावची कजनष् ठ वतने नाहीशी करण् याबाबत अजिजनयम १९५८ • महाराष् र म लकी पाटील (पद रद्द करिे) अजिजनयम १९६२ यात, स िारिा अजिजनयम २००८ अन् वये (महार वतन आजि देवस् थान ईनाम वगळता) खालील प्रमािे स िारिा केल् या आहेत.
डॉ. संजय क ं डेटकर, उपजजल् हाजिकारी इनाम आजि वतन जजमनी Page 4 उपरोक् त स िारिा महार वतन जमीन आजि देवस् थान ईनाम जमीनीच् या बाबत लागू होिार नाहीत. खालील प्रमािे: • म ंबई परगािा व क लकिी वतन (जनरास) कायदा, १९५० सदर कायदा १.५.१९५१ रोजी पजिम महाराष् राच् या जजल् हयांसाठी अंमलात आला. यान् वयेज् या उपरोक् त वतन जजमनीचा वापर कृ जष प्रयोजनापेक्षा अन् य प्रयोजनासाठी करावयाचा होता त् या जजमनीच् या चालू बाजार भावाच् या ५०% रक् कम शासकीय जतजोरीत भरिा करण् यास आदेशीत करण् यात आले. ज् या जजमनीचा वापर कृ जष प्रयोजनासाठी करावयाचा होता, त् या जजमनीच् या महसूल आकारिीच् या २० पट रक् कम शासकीय जतजोरीत भरिा करण् यास आदेशीत करण् यात आले. कृजष प्रयोजनासाठी वापर करीत असलेल् या िारकाने भजवष् यात सदर जजमनीचा वापर कृषी व् यजतररक् त अन् य कारिासाठी के ला तर म ंबई ज मीन महसूल कायदा, कलम ६५ अन् वये दंड म् हिून चालू बाजारभावाच् या ५०% रक् कम आजि अशा जजमनीच् या महसूल आकारिीच् या २० पट रक् कम यातील फरक शासकीय जतजोरीत भरिा करिे आवश् यक के लेगेले. स िारिा: उपरोक् त कायद् यात महाराष्ट्र अजिजनयम क्र.२१/२००२, राजपत्र दद.६.५.२००२ अन् वये खालील स िारिा करण् यात आली. १. या अजिजनयमास, म ंबई परगिा व क लकिी वतने नाहीशी करण्याबाबत, म ंबई (समाजास उपय क्त) सेवा इनामे रद्द करण्याबाबत, म ंबई जवलीन प्रदेश दकरकोळ द माला वजहवाटी नाहीशा करण्याबाबत, म ंबई गावची कजनष्ठ वतने नाहीशी करण्याबाबत आजि महाराष्ट्र म लकी पाटील (पद रद्द करिे) (स िारिा) अजिजनयम, २००० असे म्हिावे. म ंबई परगिा व क लकिी वतने नाहीशी करण्याबाबत अजिजनयम १९५०, कलम ४ (२) ऐवजी प ढील पोट कलम दाखल करण्यात येईल. उपरोक् त अजिजनयम, २००० याच्या प्रारंभाच्या ददनांकास (६.५.२००२) ककं वा त्यानंतर पोट-कलम (१) अन्वये परत देण्यात आलेल्या जजमनीचा भोगवटा भोगवटादाराला कृषीसंबिी प्रयोजनासाठी हस्तांतररत करता येईल आजि अशा हस्तांतरिासाठी जजल्हाजिकारी ककंवा कोिताही इतर प्राजिकारी यांच्याकडून कोितीही पूवण मंज री ककंवा कोिताही ना-हरकत प्रमािपत्र घेिे आवश्यक असिार नाही. अशा हस्तांतरिानंतर अशी जमीन, अशा हस्तांतररती भोगवटादाराकडून नवीन व अजवभाज्य शतीवर (भोगवटादार वगण दोन) िारि करिे चालू ठेवण्यात येईल. तथाजप, नवीन व अजवभाज्य शतीवर (भोगवटादार वगण दोन) म् हि न िारि केलेला असा कोिताही भोगवटा, प्रारंभाच्या ददनाकानंतर, अशा जजमनीच्या चालू बाजार म ल्याच्या पन्नास टक्के रक्कम शासनाला प्रदान करून भोगवटादाराला ज न्या शतीमध्ये (भोगवटादार वगण एक) रूपांतररत करता येईल. आजि अशा रूपांतरिानंतर अशी जमीन भोगवटादार वगण एक म्हिून भोगवटादाराकडून िारि करण्यात येईल. परंत आिखी असे की, प्रारंभाच् या ददनांकाला, असा कोिताही भोगवटा, जजल्हाजिकार् याच्या ककंवा कोित्याही इतर समक्ष प्रजिकार् याच्या पूवणपरवानगीने, नजरािा म्हिून योग्य ती रक्कम प्रदान करून कृषीतर उपयोगासाठी आिीच हस्तांतररत करण्यात आला असेल तर, भोगवट्याचे असे हस्तांतरि वरील तरत दीन् वये, वैिररत् या करण्यात आले असल्याचे मानण्यात येईल आजि ती जमीन, अशा हस्तांतरिाच्या ददनांकापासून भोगवटादार वगण एक म्हिून िारि करण्यात आली असल्याचे मानण्यात येईल. तथाजप, प्रारंभाच्या ददनांकाला असा कोिताही भोगवटा, जजल्हाजिकार् याच्या ककंवा कोित्याही इतर सक्षम प्राजिकार् याच्या पूवणपरवानगी जशवाय आजि वरील प्रमािे नजरािा रक्कम प्रदान न करता कृषीतर
डॉ. संजय क ं डेटकर, उपजजल् हाजिकारी इनाम आजि वतन जजमनी Page 5 उपयोगासाठी आिीच हस्तांतररत करण्यात आला असेल तर, अशा जजमनीच्या चालू बाजार मूल्याच्या पन्नास टक्के एवढी रक्कम नजरािा म्हिून आजि अशा नजराण्याच्या पन्नास टक्के एवढी रक्कम दंड म्हिून प्रदान करण्यात आल्यावर, असे कृषीतर उपयोगासाठीचेहस्तांतरि जनयजमत करता येईल आजि अशी जमीन भोगवटादार वगण एक म्हिून िारि करता येईल. • म ंबई (समाज उपय क् त) सेवा, इनामे रद् द करण् याबाबत कायदा, १९५३ हा कायदा १.४.१९५४ रोजी अंमलात आला आजि त् याचा अंमल (ठािे, क लाबा आजि रत् नाजगरी जजल् हे वगळता) प िे जजल् हयात सवणत्र आजि म ंबई जवभागात लागू झाला. ज् या व् यक् तींच् या प्रत् यक्ष ताब् यात अशी जमीन होती त् यांच् याकडून महसूल आकारिीच् या २६ पट वसूल करून अशी जमीन त् यांना नजवन अजवभाज् य शतीवर प्रदान करण् यात आली. सदर जमीनींच् या परवानगीजशवाय हस् तांतरिास आजि वाटपास बंदी घालण् यात आली. स िारिा: उपरोक् त महाराष्ट्र अजिजनयम क्र.२१/२००२, राजपत्र दद.६.५.२००२ मिील स िारिेप्रमािे • म ंबई जवलीन प्रदेश दकरकोळ द माला वजहवाटी नाहीशा करण् याबाबत कायदा, १९५५ हा कायदा १.८.१९५५ रोजी अंमलात आला आजि तो प िे आजि म ंबई जवभागाच् या जवलीन दकरकोळ इनामांसाठी लागू करण् यात आला. दकरकोळ इनामे जवलीनीकरिाची म दत ददनांक ३१.७.१९६५ रोजी संप ष् टात आली. ज् या व् यक् तींच् या प्रत् यक्ष ताब् यात ककंवा त् याच् या वारसांच् या ताब् यात अशी जमीन होती त् यांच् याकडून महसूल आकारिीच् या २६ पट वसूल करून अशी जमीन त् यांना नजवन अजवभाज् य शतीवर प्रदान करण् यात आली. सदर जमीनींच् या परवानगीजशवाय हस् तांतरिास आजि वाटपास बंदी घालण् यात आली. स िारिा: उपरोक् त महाराष्ट्र अजिजनयम क्र.२१/२००२, राजपत्र दद.६.५.२००२ मिील स िारिेप्रमािे • म ंबई गावची कजनष्ठ वतने नाहीशा करण् याबाबत कायदा, १९५८ हा कायदा १.२.१९५९, १.८.१९५९, १.८.१९६० आजि १.२.१९६२ रोजी म ंबई, प िे आजि औरंगाबाद जवभागात अंमलात आला. वतनदारांनी हा कायदा अंमलात आल् यानंतर सहा वषाणच् या आत कब् जेहक् काची रक् कम भरावयाची होती. अशा जजमनी माजी वतनदारांना नजवन अजवभाज् य शतीवर प नप्रणदान करण् यात आल् या. बाजारभावाच् या ५०% रक् कम अदा केल् यास नजवन अजवभाज् य शतीबाबत सूट देण् याचे अजिकार जजल् हाजिकारींना प्रदान करण् यात आले. स िारिा: उपरोक् त महाराष्ट्र अजिजनयम क्र.२१/२००२, राजपत्र दद.६.५.२००२ मिील स िारिेप्रमािे • महाराष्ट्र म लकी पाटील (पद रद् द करिे) कायदा, १९६२ हा कायदा १.१.१९६३ रोजी अंमलात येऊन महाराष् र राज् यातील सवण म लकी पाटील वतने खालसा करण् यात आली. सदर कायद् यातील कलमे ५, ६ ककंवा ९ अन् वये अशा वतन जजमनी वतनदारांना प नप्रणदान करण् रयात येईपयंत त् या जजमनी शासन जमा करण् यात आल् या. कब् जे हक् काची ककंमत अदा करण् याची म दत ददनांक ३१.७.१९६९ होती. कब् जे हक् काची ककंमत अदा केल् यानंतर अशा जजमनी नजवन अजवभाज् य शतीवर प नप्रणदान करण् यात आल् या. बाजारभावाच् या ५०% रक् कम अदा केल् यास नजवन अजवभाज् य शतीबाबत सूट देण् याचे अजिकार जजल् हाजिकारी यांना प्रदान करण् यात आले. महाराष् र शासनाने पररपत्रक क्रमांक वतन-१०९९/जसआर २२९/ल-४, ददनांक १०.३.२००० रोजी वतन जजमनी संबंिातील सन १९५३ ते सन १९८५ पयंतचे सवण पररपत्रके एकजत्रत करून मागणदशणन के ले आहे.