Title 35. देवस्‍थान जमिनी (इनाम वर्ग ३) .pdf ✅

डॉ. संजय क ं डेटकर, उपजजल् हाजिकारी देवस् थान जजिनी (इनाि वर्ग ३) Page 1 देवस् थान जजिनी (इनाि वर्ग ३) जिटटश राज्यकर्तेभारर्तार्त येण्याच् या आिीपासून भारर्तािध्येदेवस्थानसाठी जिीन इनाि म् हणून प्रदान करण्याचा प्रघार्त होर्ता. ʻदेवस्थान इनािʼ म् हणजेदेवदेवर्ता ककंवा अन्य िार्िगक स्थळांच्या व्यवस्थेसाठी संपूणग ककंवा अंशर्त: िहसूल िाफीनेप्रदान केलेली जिीन. याचा िूळ उद्देश संबंजिर्त देवस्थानला त्याचेव्यवस्थापन, ददवाबत्ती, प जाअचागइत् यादीसाठी शाश् वर्त उत्पन्न जिळावेहा होर्ता. देवस्थानला प्रदान करण् यार्त आलेल् या जजिनीबाबर्त ʻसनदʼ देण्यार्त आली आहे. देवस्थानला प्रदान केलेल्या जजिनी या िहसूल िाफीनेददल्या जार्त र्तर काही टठकाणी संबंजिर्त देवस्थानला जिीन िहसूल र्ोळा करायची आजण त् याचा जवजनयोग् य देवस्थानच्या व् यवस् थापनासाठी करण् याची ि भा होर्ती. देवस् थान इनाि जजिनीर्तून येणार् या उत् पन् नार्तून, संबंजिर्त िंददर/िजशदीसाठी प जा, ददवाबत्ती, साफसफाई, उत् सव यांचा खचग भार्वला जार्तो. जिटीश राजवट आल् यानंर्तर सन १८५२ च् या स िारास जिटटश राज्यकत्याांनी, जिीन िहस लार्त सूट जिळावी म्हणून आलेल् या अजाांवर जनणगय घेणेकािी एक सर् व्हेकेला आजण बॉम्बेरेंट फ्री इस्टेट ऍक्ट, १८५२ पाटरर्त करून त् याअन् वयेएका कजिश् नरची नेिणूक करून जिीन िहसूलासंबंिी जनणगय घेण् याची प्रदिया स रू केली. जिटीशांचा हा सर् व्हेसन १८६३ िध् येही अपूणगच होर्ता. त् याि ळेत् यांनी जिीन िहस लार्त न सूट कायदा १८६३ पारीर्त करून ज् या प्रदेशार्त बॉम्बेरेंट फ्री इस्टेट ऍक्ट, १८५२ लार्ूहोर्ता र्तेथील जजिनींना िहसूलार्तून सरसकट िाफी जाहीर करून देवस् थानसाठी प्रदान केलेल् या जजिनींच् या हस् र्तांर्तरणावर प्रजर्तबंि आणला. जिटटश शासनानेिहसूल िाफीनेददलेल् या अशा जजिनींचा, ज् यांना ऍजलनेटेड लँड म् हणून संबोिण् यार्त येर्त असेत् याबाबर्त अजभलेख र्तयार केले, या अजभलेखाला ऍजलनेशन रजजस्टर म्हणर्तार्त. सदर ऍजलनेशन रजजस् टर ि ंबई जिीन िहसूल संजहर्ता १८७९, कलि ५३ अन् वये ठेवण् यार्त आलेआहे.  इनाि जजिनींचे सार्त प्रकार: इनाि जजिनींचेखालीलप्रिाणेसार्त प्रकार होर्ते. (१) राजकीय इनाि (Political Inam) (अ) करार असलेला सरंजाि इनाि (Treaty Saranjam Inam) (ब) करार नसलेला सरंजाि इनाि (Non-treaty Saranjam Inam) (क) इर्तर राजकीय कायगकाळ इनाि (Other Political Tenure) (२) खाजर्ी इनाि (Personal Inam) (३) देवस् थान इनाि (Devasthan Inam) (४) र् जराथ ििील काही जजल् ह यांर्तील जजल् हा आजण ग्राि अजिकारी यांचेअसेवा वर्तन (Non- Service Watans of District and Village Officers in ....) (५) इर्तर जजल् ह यांर्तील जजल् हा आजण ग्राि अजिकारी यांचेअसेवा वर्तन (Non-Service Watans of District and Village Officers in other Districts)
डॉ. संजय क ं डेटकर, उपजजल् हाजिकारी देवस् थान जजिनी (इनाि वर्ग ३) Page 2 (६) ग्राि अजिकारी व नोकर यांचेसेवा वर्तन (Service watans of Village Officers and servants) (अ) शासन उपयोर्ी सेवा वर्तन (watans Useful to Government) (ब) सिाज उपयोर्ी सेवा वर्तन (watans Useful to Community) (७) स् थाजनक ककंवा पाजलका अथवा इर्तर जनिीििून बांिकाि करण् यासारख् या िहसूल ि क् र्त जार्ा. (Revenue free sites for the construction at the cost of local, municipal or other funds) उपरोक् र्त (१) र्ते (३) हे इनािाचे र्तर (४) र्ते (६) हे वर्तनाचे प्रकार आहेर्त. वर्तन म् हणजेवर्तनदारानेददलेल् या सेवेचा िोबदला म् हणून ददलेलेइनाि. (Inam in lieu of services render by watandar) उपरोक्त सार्त प्रकारांपैकी, ज्या जजिनी िार्िगक ककंवा ििागदाय हेर्तूसाठी वापरल्या जार्त होत् या, त् या जजिनींना उत्पन्नाच्या कारणास्र्तव जिीन िहसूलार्तून सूट देण्यार्त आली अशा जजिनी इनाि वर्गर्तीन ककंवा देवस्थान इनाि जजिनी म्हणून वर्ीकृर्त आहेर्त. जिटटश काळार्त ज् या जजिनींबाबर्त सारािाफीचा अंजर्ति जनणगय प्रलंबीर्त होर्ता त् या जजिनींवर आकारणीच् या एक चर्त थाांश रक् कि दरवर्षी Quit Rent (King’s Share) म् हणून आकारली जार्त होर्ती. ही रक् कि जिटटश िाऊनला पाठजवली जार्त असे.  देवस् थान इनाि वर्ग ३ च् या जजिनींचे दोन प्रि ख प्रकार आहेर्त. (१) ग्रँट ऑफ रेव् हेन् यू / रेव् हेन् यू ग्रँट (२) ग्रँट ऑफ सॉईल/ सॉईल ग्रँट (१) ग्रँट ऑफ रेव् हेन् यू: या प्रकारच् या जजिनीचे देवस् थानच् या नावे हस् र्तांर्तरण झालेले नस न देवस् थानला फक् र्त अशा जजिनीचा जिीन िहसूल घेण् याचा अजिकार होर्ता. या जजिनींना शेर्तसार् यािध् ये सवलर्त ददलेली असली र्तरी 'ज डी' वसूल केली जार्त असे. 'ज डी'चा दर शेर्तसार् याच् या २५% असे. अशा जजिनी ग्रँट ऑफ रेव् हेन् यू ककंवा रेव् हेन् यूग्रँटच् या होत् या. अशा जजिनीवर देवस् थानचा िालकी हक् क नसे परंर्त देवस् थानला र्ावार्तील जिीन िहसार्त न खचग वजा जार्ता उवगरीर्त िहसूल जिळण् याचा हक् क असे. (Where only the Revenue out of the concerned Land is given to the Devasthan and the Land is not transferred to the Devasthan, the Devasthan is not an Owner where Revenue Grant is made. In case of Revenue Grant, the Devasthan has right to receive revenue only.)
डॉ. संजय क ं डेटकर, उपजजल् हाजिकारी देवस् थान जजिनी (इनाि वर्ग ३) Page 3 (२) ग्रँट ऑफ सॉईल: पूवीचे राजे ककंवा संस् थाजनकांनी ज् या जजिनी देवस् थानाला, त् या जजिनीशी संलग् न दर्ड, िोंडे, र्तृण, पार्षाण, नदी, नाले, र्वर्त, झाडे-झ डपे यांच् या हक् कासह, संपूणग िालकी हक् काने प्रदान केल् या होत् या, याि ळे अशा जजिनींवर राजाला त् या जजिनीच् या शेर्तसार् यावर कोणर्तीही ज डी द् यावी लार्र्त नव् हर्ती, अशा जजिनींवरील सवग हक् क देवस् थानचे होर्ते. अशा जजिनींना ग्रँट ऑफ सॉईल ककंवा सॉईल ग्रँट म् हणर्तार्त. काही देवस् थानांना संपूणग र्ावे सॉईल ग्रँट म् हणून प्रदान केलेली आहेर्त. अशा जजिनीवर देवस् थानचा िालकी हक् क असे. (Where the then Ruler or the Government has granted complete ownership of land to the Devasthan, such land is called Soil Grant. the Devasthan is owner of land only in those cases where Soil Grant is made.)  द िाला जजिनी/र्ावे: काही र्ावे/जजिनी अशा होत् या की जजथेखचागची र्तरर्त द करून, जजिनीचा/र्ावाचा संपूणग जिीन िहसूल देवस् थानला ददला जार्त असे. अशा जजिनीला ककंवा र्ावाला द िाला जिीन ककंवा द िाला र्ाव म् हणर्त. अशा जजिनी/र्ावे देवस् थानच् या िालकीची नसर्त ककंवा फक् र्त काही जजिनी/र्ावे देवस् थानच् या िालकीची असर्त परंर्त संपूणग र्ावाचा जिीन िहसूल देवस् थानला ददला जार्त असे. एखादी देवस् थान जिीन रेव् हेन् यू ग्रँटची आहे ककंवा सॉईल ग्रँटची आहे हे िाजहर्त करण् यासाठी िहत् वाचा प रावा म् हणजे त् या जजिनीची 'सनद'. (the type of grant can be seen from the provisions of respective Sanad.) आज बर् याच ज न् या सनद उपलब् ि नाहीर्त. जर्तथे इर्तर अन र्षंर्ीक प रावेआजण स् थाजनक चौकशी करून जनणगय घेणे अपेक्षीर्त आहे. परंर्त सन १८६० र्ते १८६२ दरम् यान इनाि कजिश् नर यांनी याबाबर्त चौकशी करून देवस् थान इनाि जजिनींची नोंद 'लँड ऍजलनेशन रजजस् टर' िध् ये केलेली आहे. िहाराष्‍ट र जिीन िहसूल अजिजनयि १९६६, कलि ७५ अन् वये जजल्हा ककंवा र्ताल क्याच्या टठकाणी, िहाराष्‍ट र जिीन िहसूल (द िाला जजिनींची नोंदणी प स् र्तक) जनयि, १९६७ अन् वये एक नोंदवही ठेवलेली असर्ते. त् यार्त जजल् ह यार्तील सवग इनाि/वर्तन जजिनींची नोंद करण् यार्त येर्ते. र्ाव पार्तळीवर ‘द िाला जिीन’ ची नोंद र्तलाठी यांच्याकडील र्ाव नि ना नंबर ३ िध्येअसर्ते. 'सनद' उपलब् ि नसेल र्तर 'लँड ऍजलनेशन रजजस् टर' ििील नोंद िालकी हक् काचा प रावा म् हणून ग्राह य िानण् यार्त जार्ते. 'लँड ऍजलनेशन रजजस् टर' िध् ये ज् या जजिनींना 'ज डी' आकारल् याचे नि द आहे त् या जजिनी ग्रँट ऑफ रेव् हेन् यू ककंवा रेव् हेन् यूग्रँटच् या सिजाव् या आजण ज् या जजिनींना 'ज डी' आकारल् याचे नि द नाही त् या जजिनी ग्रँट ऑफ सॉईल ककंवा सॉईल ग्रँटच् या सिजाव् या. जजिनीचा सारा वस लीचा हक् क सोडून ददला असेल र्तर त् यास सारा िाफीची जिीन (Alienated Land-Land Revenue is Alienated) असे म् हणर्तार्त आजण ज् या जजिनीचा शेर्तसारा वसूल केला जार्तो त् या जजिनीला सारा िाफी नसलेली जिीन (Unalienated Land) म् हणर्तार्त.
डॉ. संजय क ं डेटकर, उपजजल् हाजिकारी देवस् थान जजिनी (इनाि वर्ग ३) Page 4 ज् या देवस् थानचा रस् ट, िहाराष्‍ट र पजब् लक रस् ट ऍक् ट, १९५० अन् वये नोंदणीकृर्त आहे जर्तथे कलि ३६ अन् वये व् यवस् थापनाची जबाबदारी रस् टची असर्ते आजण ििगदाय आय क् र्तांना जनणगयाचे अजिकार प्रदान केलेले असर्तार्त. ( After coming into force of “The Bombay Public Trusts Act, 1950” (now The Maharashtra Public Trusts Act), in case of registered trusts, the control on the right to transfer of Devasthan lands, is as per Section 36 of the said Act. The office of the Charity Commissioner is now competent to either permit transfer or deny permission for transfer of Devasthan land.)  िहत् वाच् या व् याख् या: िा. राव बहाद र आर एन जोर्ळेकर हेर्तत् कालीन ि ंबई प्रांर्ताचेसहाय्यक आय क्त होर्तेत्यांनी ऍजलनेशन िॅन्य अल नावाचेएक प स्र्तक सवग इनाि आजण वर्तन जजिनींबाबर्त, सन १९२१ िध्ये जलजहलेलेआहे. त् याला ʻजोर्ळेकर िॅन् य अलʼ म् हणूनही ओळखले जार्ते. • 'इनाि' म् हणजे जिीन िहसूल वसूल करण् याचा राज् य सरकारचा हक् क, पूणगर्त: ककंवा अंशर्त: अन् य व् यक् र्तीकडे स् वािीन केलेला असणे. • 'इनािदार' म् हणजे ज् या व् यक् र्तीला रोख, जिीन ककंवा र्ाव प्रदान केलेला आहे अशी व् यक् र्ती, ज् याच् याकडे पूणगर्त: ककंवा अंशर्त: जिीन िहसूल वसूल करण् याचा हक् क प्राप् र्त झाला आहे. • 'ज डी' म् हणजे इनािदाराकडून वसूल केलेल् या जिीन िहसूलापैकी जो भार् इनािदाराकडून सरकार जिा केला जार्तो त् या भार्ाला ज डी म् हणर्तार्त. ग्रँट ऑफ रेव् हेन् यूया जजिनींना शेर्तसार् यािध् ये सवलर्त ददलेली होर्ती र्तरी 'ज डी' वसूल केली जार्त असे. 'ज डी'चा दर शेर्तसार् याच् या २५% असे. • 'न कसान' म् हणजे इनािदाराकडून वसूल केलेल् या जिीन िहसूलापैकी जो भार् इनािदार स् वर्त: कडेठेवर्तो त् या भार्ाला न कसान म् हणर्तार्त. • ʻिाि ल ज डी ककं वा ज नी सलाजिʼ (Mamul Judi or Old Salami): इनािचे िूल्य किी करण्याच् या हेर्त नेजिीन िहसूलाचा शासनार्तफे घेण् यार्त येणार भार्. (a portion of land revenue taken by Government to reduce the value· of Inam, up to their intention) • ʻरोख भत्ताʼ (Cash allowance): अन दान ककंवा कोणत्याही हक्क, जवशेर्षाजिकार, परवानर्ी, ककंवा कायागलयाच् या बाबर्तीर्त शासनार्तफेदेय जिीन िहसूल. (a grant of money or land revenue payable on the part of Government in respect of any right, privilege, perquisite or office) • सलाजि ककं वा सलाजिआ: (Salami or Salamia) सवगसािारण अथागने याचा अथग वटरष्ांना ददलेली अजभवादपर भेटवस् र्तू, येथे याचा अथग भाडेि क्त जजिनीवरील जक् वट रेंट असा आहे.
डॉ. संजय क ं डेटकर, उपजजल् हाजिकारी देवस् थान जजिनी (इनाि वर्ग ३) Page 5 • पूवीच् या काळार्त काही जिीनी िंददर/िजशदीसाठी बक्षीस म् हणून ददल् या र्ेल् या आहेर्त. देवस् थानाचे दोन प्रकार आहेर्त. (१) सरकारी देवस् थान: यांची नोंद र्ाव नि ना नं. ३ िध् ये असर्ते. (२) खाजर्ी देवस् थान: यांचा िहसूल दप् र्तराशी संबंि नसल् याने त् यांची नोंद र्ाव नि ना नं. ३ िध् ये नसर्ते.  देवस् थान इनाि हे इनाि वर्ग ३ आजण िारणाजिकार वर्ग २ ने म् हणून र्ाव दप् र्तरी दाखल असर्ते. अशा जजिनीर्तून येणार् या उत् पन् नार्तून, संबंजिर्त िंददर/िजशदीसाठी प जा, ददवाबत्ती, साफसफाई, उत् सव यांचा खचग भार्वला जार्तो. या जिीनी देवाच् या नावे ददलेल् या असर्तार्त त् याि ळे यांच् या सार्त-बारा सदरी कब् जेदार म् हणून देवाचे नाव असर्ते.  इनाि जजिनींची नोंद िहाराष्ट्र जिीन िहसूल अजिजनयि, १९६६ चे कलि ७५ अन् वये जजल् हा ककंवा र्ताल का रजजस् टरला ठेवली जार्ते, या रजजस् टरला "ऍजलनेशन रजजस् टर" असे म् हणर्तार्त. यावरुन र्ाव नि ना र्तीनची पडर्ताळणी करर्ता येर्ते.  देवस् थान इनाि जजिनीचे हस् र्तांर्तरण, जविी ककंवा वाटप करर्ता येर्त नाही. असे झाल् यास अशी जिीन प न् हा देवस् थानच् या नावे दाखल करण् याचा आदेश देर्ता येर्तो. असा अनजिकृर्त प्रकार र्तलाठी यांना आढळल् यास त् यांनी र्तात् काळ र्तहजसलदारला कळवावे.  अत् यंर्त अपवादात् िक पटरजस् थर्तीर्त शासनाची पूवग परवानर्ी आजण ििगदाय आय क् र्तांच् या िान् यर्तेने असे हस् र्तांर्तरण ककंवा जविी करर्ता येर्ते.  देवस् थान इनाि जजिनीर्त क ळाचे नाव दाखल होऊ शकर्ते. परंर्त िहाराष्‍ट र क ळवजहवाट व शेर्तजिीन अजिजनयि कलि ८८(१)(अ) च् या र्तरर्त दी देवस् थान इनाि जजिनीला लार्ू होर्त नाहीर्त सबब अशा क ळास क ळ वजहवाट अजिजनयि ३२ र् प्रिाणे जिीन जवकर्त घेण् याचा अजिकार नसर्तो.  देवस् थान इनाि जजिनीच् या सार्त-बारा सदरी भोर्वटादार (िालक) म् हणून देवाचे / देवस् थानचेच नाव जलहावे. पूवी देवस् थानच् या नावाखाली रेर्ष ओढून वजहवाटदार/व् यवस् थापकाचे नाव जलजहण् याची प्रथा होर्ती. परंर्त या प्रथेि ळे कालांर्तराने, सार्त-बारा प नलेखन करर्तांना, च कून देवाचे नाव जलहावयाचे राहून जार्ते ककंवा ि द् दाि जलजहले जार्त नाही. त् याि ळे प ढे अनेक वाद जनिागण होर्तार्त. त् याि ळे सार्त-बारा सदरी भोर्वटादार (िालक) म् हणून देवाचे/देवस् थानचेच नाव जलहावे, व् यवस् थापक, वजहवाटदार इत् यादींची नावे इर्तर हक् कार्तच ठेवावी.  देवस् थान इनाि जजिनीच् या सार्त-बाराच् या कब् जेदार सदरी प जारी, िहंर्त, िठाजिपर्ती, रस् टी, ि र्तावली, काझी यांची नावे क ळ म् हणून दाखल करु नये. नाहीर्तर र्ते लोक र्ताब् यासाठी न् यायालयार्त दावा दाखल करु शकर्तार्त.  देवस् थान इनाि जजिनीला प जार् याच् या वारसांची नोंद केली जाऊ शकर्ते. र्तथाजप, सवगसािारणपणे देवस् थान जजिनीला जन् िाने वारस ठरण् याऐवजी, िूळ प जारी ियर्त झाल् यानंर्तर देवाची प्रत् यक्ष प जा-अचाग करणारा वारस ठरर्तो. म् हणजेच वारस हक् काने जिळणार् या