Title MỘT SỐ CHỨC NĂNG CẤP CAO CỦA HỆ THẦN KINH.doc ✅

1 BÀI 19. MỘT SỐ CHỨC NĂNG CẤP CAO CỦA HỆ THẦN KINH Mục tiêu học tập: Sau khi học xong bài này, sinh viên có khả năng: 1. Phân loại điều kiện hoá và nêu được đặc điểm của từng loại. 2.Trình bày được nơi xảy ra điều kiện hóa và cơ chế của quá trình điều kiện hóa. 3. Phân loại trí nhớ và nêu cơ chế hình thành trí nhớ. 4. Trình bày được vai trò của các cấu trúc thần kinh và các chất truyền đạt thần kinh đối với hoạt động cảm xúc. Người và các loài động vật cấp cao có một số hành vi và thái độ đáp ứng với hoàn cảnh mà các quy lụât sinh lý thông thường không giải thích được. Các hoạt động chức năng này được gọi là "chức năng cấp cao của hệ thần kinh", bao gồm ngôn ngữ, học tập, trí nhớ, suy xét, ý thức, tư duy, cảm xúc, tình cảm... Nói chung đó là các chức năng trí tuệ của hệ thần kinh. Các chức năng này liên quan rất mật thiết với nhau, khó tách ra và rất khó định nghĩa, vì vậy phạm vi nghiên cứu vô cùng phong phú, hết sức phức tạp và khó khăn. Trong khuôn khổ bài này chúng tôi chỉ đề cập đến ba vấn đề là quá trình điều kiện hoá, trí nhớ và cảm xúc. 1. ĐIỀU KIỆN HOÁ Quá trình điều kiện hoá tức qúa trình thành lập phản xạ có điều kiện là một loại học tập quan trọng và là cơ sở của sự hình thành trí nhớ. 1.1. Khái niệm về "điều kiện hoá" (conditioning) Thí nghiệm kinh điển của Pavlov: Năm 1928 Pavlov làm thí nghiệm như sau: Bật đèn tiếp đó có viên ruốc thịt cho chó ăn thì con chó chảy nước bọt. Lặp đi lặp lại nhiều lần như trên. Sau đó chỉ bật đèn mà không có ruốc thịt, con chó cũng chảy nước bọt. Pavlov gọi đó là phản xạ có điều kiện. Nhiều năm sau đó các nhà khoa học đã nghiên cứu quá trình học tập qua nghiên cứu quá trình thành lập phản xạ có điều kiện. Khái niệm về phản xạ: Phản xạ là một hoạt động tự động, không tuỳ ý, xảy ra tương đối nhanh và định hình, chạy qua một cung phản xạ, bắt đầu bằng receptor, kết thúc bằng cơ quan đáp ứng và có một trung tâm thần kinh. Nói một cách khác, phản xạ được diễn ra trên một con đường giải phẫu gọi là cung phản xạ gồm năm bộ phận : (1) Receptor , (2) đường truyền vào , (3) trung tâm , (4) đường truyền ra , (5) cơ quan đáp ứng. Với khái niệm về phản xạ như trên thì thí nghiệm của Pavlov được gọi là phản xạ và là phản xạ có điều kiện. Điều kiện ở đây là sự ghép đôi kích thích có điều kiện (ánh đèn) với kích thích không điều kiện (viên ruốc thịt), tạo nên một phản xạ mới là ánh đèn kích thích vào receptor thị giác lại gây tiết nước bọt.
2 Ngày nay, qua nghiên cứu cho thấy có nhiều hành vi không qua một cung phản xạ, cũng không qua một trung tâm phản xạ. Thí dụ: Con chuột đói mò mẫm học được cách tìm thức ăn trong một cái hộp bằng cách ấn đúng cái cần để có viên ruốc thịt rơi xuống. Trong trường hợp này "đói" là động cơ thúc đẩy, kết quả, nếu thành công thì có ăn, nếu không thì sẽ không có ăn. Như vậy, hành động mò mẫm học được cách tìm thức ăn của con chuột không cần hai khâu là receptor và đường truyền vào lúc ban đầu . Một ví dụ khác, năm 1961 Doty dùng điện kích thích thẳng vào não động vật thí nghiệm, tức là đã bỏ qua hai khâu của cung phản xạ là receptor và đường truyền vào, thì cũng gây ra được những hoạt động của cơ quan đích mà vùng não bị kích thích chi phối. Như vậy trong cả hai ví dụ trên đều không thể gọi là phản xạ có điều kiện vì không đủ năm thành phần của cung phản xạ mặc dù đều cần có điều kiện.Trong thực tế cuộc sống cũng như trong các thí nghiệm gặp rất nhiều trường hợp tương tự như hai ví dụ trên. Từ đó một thuật ngữ mới mang tính khái quát hơn thường được sử dụng đó là "điều kiện hoá". Định nghĩa "điều kiện hoá": Thuật ngữ “điều kiện hoá” ngụ ý là cần có điều kiện nào đó thì mới tạo lập được một quan hệ mới. Ở ví dụ về thí nghiệm của Pavlov, điều kiện cơ bản là sự ghép đôi ánh đèn với ruốc thịt, còn quan hệ mới là ánh đèn từ nay gây tiết nước bọt. 1.2. Phân loại điều kiện hoá (theo Baillet và Nortier, 1992) Điều kiện hoá được phân thành hai loại là: - Điều kiện hoá đáp ứng (respondant), tức là điều kiện hoá kiểu Pavlov, hay còn gọi là điều kiện hoá typ I. - Điều kiện hoá hành động (operant), tức là điều kiện hoá kiểu Skinner, hay còn gọi là điều kiện hoá typ II. 1.2.1. Điều kiện hoá đáp ứng (respondant) - Điều kiện hóa typ I Thực nghiệm của I. P. Pavlov (1928): Thiết kế thí nghiệm (hình 19.1): Chó thí nghiệm đã được đặt một ống thông vào tuyến nước bọt để người làm thí nghiệm có thể đếm được số giọt nước bọt tiết ra và được nhốt trong chuồng. Ngay trước cửa chuồng có một cái đĩa đựng thức ăn. Trong phòng có một ngọn đèn. Thực nghiệm được tiến hành theo các bước sau: Bước 1: Bật đèn để gây phản xạ định hướng “cái gì thế?”, con chó sẽ ngước mắt, vểnh tai. Nếu không có kích thích nào thêm nữa thì phản ứng tắt dần. Ánh đèn ở đây được gọi là kích thích trung tính. Bước 2: Ngay sau khi bật đèn có phối hợp cho thức ăn (là viên ruốc thịt), con chó chảy nước bọt. Viên ruốc thịt ở đây được gọi là kích thích không điều kiện. Sự phối hợp giữa thức ăn + ánh đèn gọi là củng cố (là song hành hay ghép đôi). Củng cố vài lần thì chỉ cần có ánh đèn, không có ruốc thịt, con chó cũng tiết nước bọt. Như vậy, ánh đèn là kích thích có điều kiện, hiện tượng tiết nước bọt khi bật đèn là phản xạ có điều kiện. Đây là một phản xạ mới được thành lập.
3 Bước 3: Bật đèn, không cho ruốc thịt. Cứ làm như vậy nhiều lần thì dần dần chó tiết nước bọt giảm, rồi không tiết nữa. Hiện tượng này gọi là tắt phản xạ vì không được củng cố. Hình 19.1. Phòng thí nghiệm về phản xạ có điều kiện (điều kiện hóa) tiết nước bọt trên chó của Pavlov Trong thí nghiệm của Pavlov điều kiện là sự ghép đôi ánh đèn và viên ruốc thịt, quan hệ mới là ánh đèn gây bài tiết nước bọt. Sau phát kiến của Pavlov, có nhiều nghiên cứu mới về phản xạ có điều kiện, hay là điều kiện hoá, làm cho khái niệm về điều kiện hoá được mở rộng và bổ sung thêm nhiều khía cạnh mới, trong đó đáng chú ý là khái niệm về phản xạ và tính chủ động của hành vi. Đặc điểm của điều kiện hoá đáp ứng (điều kiện hoá kiểu Pavlov): Điều kiện hoá đáp ứng là sự phản ứng của đối tượng với tín hiệu báo sắp có kích thích. Đặc điểm của điều kiện hoá đáp ứng là phản ứng của đối tượng hoàn toàn bị động, phụ thuộc vào sự sắp xếp của người làm thí nghiệm, đối tượng không kiểm soát được kích thích, tức là không gây ra được kích thích dương tính (tìm được thức ăn), cũng không được hành động chủ động theo ý muốn của mình. Như vậy, đáp ứng của đối tượng là thụ động theo hoàn cảnh, do đó mới được gọi là điều kiện hoá đáp ứng. 1.2.2. Điều kiện hoá hành động (operant) - Điều kiện hóa typ II Thực nghiệm của B. F. Skinner và cộng sự (1938):
4 Thiết kế “hộp Skinner” (hình 19.2): Skinner và cộng sự làm một cái hộp, trong hộp có ánh sáng mờ, có con chuột đói và một cần gạt nối với công tắc điện. Thực nghiệm trải qua hai bước: Bước 1: Chuột thăm dò các góc hộp và tình cờ có lúc dẫm chân lên cần, gây đóng công tắc điện, nắp phễu mở ra và có một viên thức ăn (viên ruốc thịt) rơi xuống đĩa, chuột ăn viên ruốc thịt. Số lần chuột tình cờ dẫm chân lên cần là tần số trước điều kiện hoá. Hình 19.2. Hộp Skinner Bước 2: Tiếng bật công tắc điện, tiếng mở nắp kho, tiếng viên thức ăn rơi xuống là tác nhân “củng cố” sự dẫm chân lên cần, kết quả là điều kiện hoá hình thành. Con chuột đã học được cách tìm ra thức ăn, nó chủ động dẫm chân lên cần để làm rơi viên thức ăn và chuột ăn viên thức ăn. Lúc này, số lần chuột dẫm chân lên cần trên một đơn vị thời gian được gọi là tần số điều kiện hoá hành động, hay là chỉ số hành động. Trong thí nghiệm của Skinner, "điều kiện" là sự kết hợp của tiếng dẫm chân lên cần với tiếng bật công tắc, tiếng mở nắp kho, tiếng viên ruốc thịt rơi xuống. "Quan hệ mới" là con chuột chủ động dẫm chân lên cần để có viên ruốc thịt rơi xuống khi đói. Skinner đã gọi hành vi dẫm chân lên cần là loại điều kiện hoá có tính chất hành động (operant) vì con vật tác động lên môi trường để tìm ra thức ăn. Năm 1971, Skinner làm thực nghiệm với con chim bồ câu trong “hộp Skinner”: Con chim phải học để biết mổ vào một cái đích thì được hạt thóc. Đặc điểm của điều kiện hoá hành động (điều kiện hoá kiểu Skinner): - Không có kích thích không điều kiện lúc bắt đầu thành lập quá trình điều kiện hóa. - Con vật được tự do hành động theo ý đồ và hoàn cảnh của riêng mình.